Architecten en stedenbouwers krijgen steeds meer normen op hun tekentafel. Is ontwerpen in dit woud van regels en eisen nog wel mogelijk? ‘Poldernormen’ is een serie over de oprukkende normering. Deze maand: het auteursrecht. Het World Trade Center aan de Amsterdamse Zuidas is bezig zijn bijnaam ‘de blauwe engel’ te verspelen. De verbouwing van het kantorencomplex is in volle gang, aan de kant van het treinstation is het blauwe glas al verwijderd. ‘Uit de tijd’, zegt opvolgend architect Hans van den Oever over het spiegelende glas, ‘het deed onze co-architect in Londen, Lee Polisano, denken aan een agressieve Texaanse agent met zo’n blauwe spiegelende zonnebril die je aanhoudt voor te snel rijden en je dan ook nog betast. En bovendien was de vliesgevel niet functioneel: de borstweringen zaten op een meter twintig, zodat je vanaf je bureau niet naar buiten kon kijken. Daarvoor in de plaats komt nu doorzichtig glas.’ Paul Selle, een van de oorspronkelijke architecten, verzette zich hevig tegen deze ingreep en wist voor deze ‘misvorming, verminking of andere aantasting’ (artikel 25 van de Auteurswet) een afkoopsom van maar liefst een kwart miljoen gulden te bedingen. Juridisch heeft hij met deze schikking het recht verspeeld om nog verdere actie te ondernemen, maar als ‘verontruste burger’ blijft hij ageren. Pikant detail: Selle was indertijd co-architect van Gerard de Klerk, die wel instemde met de aanpassing van hun gezamenlijke creatie. De gang van zaken rond het WTC is kenmerkend voor het toegenomen belang van het auteursrecht. De spraakmakende rechtszaken van de afgelopen jaren vormen slechts de top van de ijsberg: vaak komt de rechter er helemaal niet aan te pas en wordt een onderhandse schikking getroffen. En daarbij gaat het om geld, veel geld. ‘Het lijkt wel of bepaalde architecten de schikking zien als aanvulling op hun AOW’, zegt Hans van den Oever, ‘op het laatste moment komen ze met de schending van hun auteursrecht. Als architect zou je dan het liefst via de BNA arbitrage inroepen van collega's, maar de opdrachtgever heeft meestal haast en dan wordt er gewoon betaald.’ Uit de tijd dat hij maat was van ZZO+P herinnert Van den Oever zich een ontwerp in Amstelveen dat werd aangevochten door de inmiddels overleden architect Arthur Staal. ‘Toen de eerste paal net de grond inging, meldde Staal plots dat hij vond dat zijn gebouw in stedenbouwkundige zin werd aangetast door ons ontwerp voor een naastgelegen complex. Er moest een half miljoen op tafel komen. Begrijp me goed, het auteursrecht kan helpen om gebouwen van grote architectonische waarde te beschermen, maar dit is gewoon geldklopperij.’ De Leeuwardense advocaat Pieter Tuinman, die er voor Paul Selle een kwart miljoen uitsleepte, vermoedt dat de uitgekeerde bedragen de komende jaren verder zullen stijgen. ‘Toen we Bonnema bij zijn proces tegen de verbouwing van het gemeentehuis van Tietjerksteradeel verdedigden, was hij een witte raaf. Inmiddels heb ik zeker vier auteursrechtelijke zaken per jaar.’ Over de hele maatschappelijke linie neemt het belang van het auteursrecht toe. De bescherming strekt zich uit van foto’s tot computerprogrammatuur, en van muziek tot de tekst die u nu zit te lezen. Het inspireerde Rob Scholte tot een kunstwerk dat enkel en alleen bestaat uit het symbool ©. Architecten kunnen nog niet zo heel lang een beroep doen op het auteursrecht, pas onder druk van een internationale conventie breidde Nederland zijn Auteurswet uit tot bouwwerken. Eerst kregen architecten alleen de exploitatierechten – zeg maar de commerciële kant van het auteursrecht - pas in 1931 kwam daar het persoonlijkheidsrecht bij, het recht om zich te verzetten tegen aantasting van de eigen creaties. Dit laatste recht is onvervreemdbaar: welke afspraken architect en opdrachtgever zwart op wit ook maken, de architect kan altijd naar de rechter stappen bij ‘misvorming, verminking of andere aantasting, welke nadeel zou kunnen toebrengen aan de eer of de naam van de maker’. Tegen ‘gewone’ wijzigingen kan de architect zich alleen verzetten als dat niet in strijd is met de redelijkheid. Dat betekent collegiaal overleg en een afweging van belangen, desnoods door de rechter. Tot voor kort wonnen architecten alleen rechtszaken over de verminking van een gebouw, ook gedeeltelijke sloop werd soms als zodanig aangemerkt. Totale sloop was altijd wel toegestaan: er bleef niets over dat de goed naam van de maker aantastte. Vorig jaar doorbrak Bonnema dit voorbehoud: in hoger beroep wist hij de sloop van zijn Emmeloordse verzorgingsflat ‘De Golfslag’ tegen te houden. Veel naoorlogse gebouwen zullen de komende jaren meer of minder ingrijpend onder het mes gaan. Met de recente verlenging van het auteursrecht tot zeventig jaar na de dood van de schepper, zijn deze bouwwerken bij een goede gezondheid van de architect tot ver in de 22ste eeuw beschermd, stelt professor Adriaansens in zijn boek Auteursrecht van de architect. En dat zullen we weten. Steeds meer functioneert het auteursrecht als ‘voorbescherming’: gebouwen krijgen de tijd om oud genoeg te worden voor de monumentenwet. Met het auteursrecht in de hand kunnen architecten modieuze aanpassingen van hun ontwerpen tegenhouden. Zo redde Van Mourik het Tilburgse bankgebouw dat hij begin jaren zeventig ontwierp van voorzetgevels en andere frutsels die Wim Quist desgevraagd omschreef als ‘verloedering van de beroepsuitoefening’. Maar er zijn ook belangrijke nadelen, zoals de verdergaande juridisering van de architectuur, het prijsopdrijvende effect van proceskosten en schikkingen, de toenemende gevoeligheid voor chantage en powerplay, en de conserverende werking die zich niet beperkt tot het gebouw in engere zin maar zich uitstrekt tot de wijde stedenbouwkundige omgeving. De macht van de architectonische elite zal verder toenemen, want rechters maken gretig gebruik van ‘deskundigenberichten’. Met het auteursrecht in de hand kunnen architecten onwelgevallige foto’s van hun gebouwen verbieden – wat ze in architectuurbladen steeds vaker doen – en ze kunnen geld eisen voor de afbeelding van hun gebouw - wat nog niet gangbaar is. Kunstenaars doen dat laatste al wel, en met toenemend succes. Krantenuitgevers en televisie-omroepen hebben zich middels contracten verplicht om te betalen voor foto’s en filmbeelden van openbare kunstwerken. Ook op een ander punt is vergelijking met de auteursrechtelijke eisen van kunstenaars leerzaam. Kunstenaar Peter Struycken wist eind 1998 een expositie van straatkunst onder de arcade van het Nederlands Architectuurinstituut te verbieden. De rechter was het met hem eens dat zijn lichtkunstwerk werd aangetast door de schilderijen op de pilaren. Het verweer van het NAi dat Jo Coenen de arcade juist ontworpen had voor stedelijke activiteiten vond geen genade. Maar wat nu als Coenen op zijn beurt Struycken voor de rechter daagt met de beschuldiging dat diens kunstwerk de essentie van Coenens ontwerp – een stedelijk podium – onderuithaalt? Een heilloze weg, lijkt mij. De openbaarheid van het publieke domein leent zich niet voor auteursrechtelijke monopolisering, of dat nu van kunstenaars of van architecten is.

Architecten en stedenbouwers krijgen steeds meer normen op hun tekentafel. Is ontwerpen in dit woud van regels en eisen nog wel mogelijk? ‘Poldernormen’ is een serie over de oprukkende normering. Deze maand: Woonkeur. De overheid treedt terug, de strenge bovenmeester heeft plaatsgemaakt voor de welwillende regisseur. Want burgers laten zich niet meer dwingend voorschrijven hoe ze moeten leven en wonen. Via de achterdeur rukken echter nieuwe normen op. In april is de WoonKeur gepresenteerd, een certificaat voor woningen die voldoen aan een boekwerk met regels. Deze nieuwe normen komen niet van de overheid, maar van consumentenorganisaties en belangengroepen. De WoonKeur is een vrijwillig aan te vragen certificaat, compleet met een certificerende instelling, controleurs en een logo. De normen zijn afkomstig van vier handboeken die in de jaren negentig werden geïntroduceerd: het Politiekeurmerk (veiligheid), het Seniorenlabel (ouderen), het Handboek voor Toegankelijkheid (gehandicapten) en de VAC-kwaliteitswijzer (huisvrouwen). De 750 eisen zijn op een rij gezet, de dubbele zijn geschrapt, over enkele conflicterende normen zijn compromissen gesloten en het geheel is in een ringband gestopt. Het initiatief voor de WoonKeur is afkomstig van de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting (SEV), die de komende jaren vijftien voorbeeldprojecten van schets tot oplevering zal volgen. Alle betrokkenen haasten zich om te benadrukken dat de ontwerpvrijheid van de architecten niet wordt ingeperkt. Alleen Cees Meijer van ‘Consument en Veiligheid’ zegt in de begeleidende folder opgeruimd: ‘Als de schoonheid er soms een beetje bij inschiet is dat niet voor niets, open trappen en gladde vloeren zijn onverantwoord, al was het alleen maar tegenover het bezoek.’ Maar gaat het echt alleen om neutrale eisen als de kwaliteit van het hang- en sluitwerk, de plaatsing van de stopcontacten en de veiligheid van de gangen? En bovendien: hoe neutraal kan een eis eigenlijk zijn? Maarten Wijk, Delfts hoogleraar Toegankelijkheid, bagatelliseert de inperking van de ontwerper: ‘Wild Wonen? Prima! Witte Schimmel, waarom ook niet! Zelfs staatsarchitectuur is bespreekbaar, maar in elk geval met een collectieve, Zwitserleven-dekking, het WoonKeur dus.’ De pretenties reiken ver: ‘De eisen uit WoonKeur behoeden de individuele consument voor ontwerpfouten die nu of in de toekomst ongemak kunnen opleveren. WoonKeur zorgt ook voor latere generaties.’ Om die pretenties waar te maken stelt het keurmerk hoge eisen. Van deze normen gaat weldegelijk een sterke sturing uit. Neem de binnentrap. Deze mag niet langer in de woonkamer uitkomen en moet bovendien worden uitgevoerd als een rechte steektrap met twee leuningen. Of de bergingen. Deze moeten een oppervlakte hebben van minstens tien procent van de woning, met een minimum van zes vierkante meter en een breedte van minstens twee meter. Verder mag de aanbouw maximaal anderhalve meter uit de gevel steken. Ook de stedelijke omgeving wordt beïnvloed door de WoonKeur: de Vinex-locatie lijkt tot norm verheven. De auto moet voor de deur geparkeerd kunnen worden of op een parkeerterreintje van maximaal twintig parkeerplaatsen. Een woongebouw mag maximaal vijftig woningen tellen of moet opgedeeld zijn in compartimenten van die omvang. In de WoonKeur zijn, naast het basispakket, een drietal pluspakketten geformuleerd. Deze gaan een stap verder. Het pluspakket Gebruikskwaliteit eist bouwblokken van maximaal tachtig meter. Het pluspakket Veiligheid eist bij laagbouw rijen van maximaal twintig aaneengesloten woningen, de voorkeur gaat uit naar tien. Woongebouwen mogen ‘over het algemeen’ niet hoger zijn dan vijf woonlagen. Maar in de beste Vinex-traditie is er een uitzondering: ‘Beperkt toegepast zijn hogere woongebouwen als stedenbouwkundige accenten toegestaan.’ Zitbanken moeten minimaal vijftien meter van een woning staan zodat de overlast beperkt blijft als de bank onverhoopt een ‘hangplek’ wordt. Het is geen grote verrassing dat de BNA geen voorstander is van het nieuwe keurmerk. Arjen Molendijk, beleidsmedewerker Techniek en Organisatie: ‘Zo’n keurmerk creëert pseudo-normen naast het Bouwbesluit. Bovendien is het een optelsom, terwijl je per situatie een optimum moet bereiken. Wij professionals hebben geen behoefte aan een versimpeling van de werkelijkheid, we kunnen in meer dimensies tegelijk denken.’ Niemand kan de WoonKeur dwingend voorschrijven, maar dat hoeft ook niet. Haar uitwerking is sluipenderwijs misschien wel veel effectiever. In eerste instantie zullen woningcorporaties hun invloed aanwenden om zo’n certificaat te eisen voor hun woningen. Zij zijn gewend om op lange termijn te denken, argumenten als levensduurverlenging spelen bij hen een grote rol. Bovendien waren ze direct betrokken bij de ontwikkeling van de WoonKeur. Wat er in de vrije sector gebeurt, is moeilijker te voorspellen. Vast staat wel dat consumenten steeds meer hechten aan zekerheid, precies de waarde die een keurmerk kan bieden. Stel dat kopers in de toekomst op het certificaat gaan letten bij de aanschaf van een woning en dat een goedgekeurd huis daardoor meer waard wordt. Projectontwikkelaars zullen dit signaal snel oppikken en, onder verwijzing naar ‘de markt’, de eisen dwingend opleggen aan architecten. Ook langs andere wegen kan de WoonKeur aan invloed winnen, bijvoorbeeld via lagere verzekeringspremies. Als je woning voorzien is van het Politiekeurmerk krijg je nu al tien tot vijftien procent korting. Ook de hypotheekverstrekkers zouden het, om zekerheid op langere termijn te verwerven, als aanvullende eis kunnen stellen. Zelfs de Arbo-wetgeving zou wel eens een steuntje in de rug kunnen betekenen, bijvoorbeeld in verband met de vraag naar goedgekeurde telewerkplekken (norm W.12.1 uit het pluspakket Gebruikskwaliteit). ‘Als mensen verstandig zijn kiezen ze een WoonKeurwoning’, zegt Ed Nolte van de koepel van woningcorporaties nu al dreigend, ‘want anders krijgen ze straks misschien geen thuishulp omdat hun douche en de slaapkamer niet aan de Arbo-eisen voldoen.’ En zo dringt de regeldrift steeds verder door in onze privélevens. De grote vraag is of WoonKeur haar claim – consumenten nu en in de toekomst meer vrijheden bieden – waar kan maken. Zijn WoonKeurwoningen inderdaad flexibel en kunnen ze over dertig jaar makkelijk worden aangepast aan nieuwe eisen en nieuwe bewoners? Elk consumentenonderzoek laat zien dat mensen meer ruimte willen, ruimte die ze bovendien zelf kunnen indelen. Vooroorlogse huizen zijn populair vanwege de hoge plafonds, niet vanwege het hang - en sluitwerk. De WoonKeur verhoogt het plafond van 2,40 meter naar 2,60. Tenminste als het de woonkamer betreft, voor de slaapkamers geldt nog gewoon 2,40 meter. De bouwwereld zal er waarschijnlijk als de kippen bij zijn om deze minimumhoogtes op te vatten als maxima, benepenheid bestrijd je namelijk niet met een keurmerk. En zo blijven we kippenhokken bouwen.    

Architecten en stedenbouwers krijgen steeds meer normen op hun tekentafel. Is ontwerpen in dit woud van regels en eisen nog wel mogelijk? ‘Poldernormen’ is een serie over de oprukkende normering. Tot slot: de gehandicaptenvoorzieningen. Het valt niet mee om de toegankelijkheidsnormen voor gebouwen en openbare ruimte kritisch tegen het licht te houden. Want alle regels en richtlijnen vergemakkelijken het leven van gehandicapten en zorgen dat ze zo veel mogelijk kunnen deelnemen aan het maatschappelijk verkeer. Elke kritiek krijgt al snel iets hards en onverbiddelijks als je je concrete mensen van vlees en bloed voor ogen haalt. Bovendien hebben de opstellers van de richtlijnen de categorale aanpak verlaten: sinds enkele jaren kiezen ze voor algemene eisen die iedereen ten goede komen: rolstoelers, moeders met een kinderwagen, skaters, ouderen met een rollator, lange mensen en schoonmakers met een karretje vol schoonmaakspullen. Niet toevallig is de titel van het standaardwerk op dit terrein veranderd van ‘Geboden Toegang’ in ‘Handboek voor Toegankelijkheid’. Iedereen moet zo onafhankelijk en gelijkwaardig mogelijk gebouwde voorzieningen kunnen bereiken en gebruiken. Die drie trefwoorden – iedereen, onafhankelijk, gelijkwaardig – vormen de pijlers van de integrale toegankelijkheidsbenadering. Maar ondanks de mooie doelstellingen maakt zich een gevoel van vermoeidheid van je meester als je het Handboek doorneemt. Stoplichten moeten van een rateltikker worden voorzien zodat blinden weten wanneer ze kunnen oversteken, maar tegelijk wordt gewaarschuwd voor geluidsoverlast voor omwonenden. En dus beveelt het Handboek een mechaniek aan dat de geluidssterkte vermindert op verkeersluwe momenten. In de praktijk spelen dit soort belangenconflicten vaker. Zo hebben rolstoelers een hekel aan de rubber tegels die voor blinden zijn aangebracht omdat dat materiaal te veel weerstand heeft. Omgekeerd zijn blinden niet te spreken over de aflopende stoepranden die bij wijze van op- en afrit voor rolstoelen, kinderwagens en rollators zijn gemaakt: ‘visueel gehandicapten’ houden namelijk koers door met hun stok tegen de stoeprand te tikken en bij zo’n afrit raken ze het spoor bijster. De doelstelling van gelijkwaardige, onafhankelijke toegang voor iedereen is mooi, maar irreëel: mensen zijn niet gelijk. En oplossingen zijn ook niet zo neutraal als het Handboek wil doen geloven. De wereld van de integrale toegankelijkheid blijkt, opmerkelijk genoeg, gebaseerd op scheiding: scheiding van verkeersstromen, scheiding van functies, scheiding van mensen zelfs. Straten moeten zo breed mogelijk zijn, voetgangers moeten liefst in tunnels onder wegen door worden geleid via flauwe hellingbanen (maximaal vier procent stijging) en trottoirs moeten keercirkels hebben met een doorsnede van twee meter. De stedelijkheid wordt opgeofferd aan de eis dat een tweelingkinderwagen overal door moet kunnen. ‘In een binnenstad steeds weer dezelfde hindernissen: smalle trottoirs, obstakels en trapjes’, verzucht het Handboek. Natuurlijk is het mogelijk om de toegankelijkheid maximaal te maken, in de wederopbouwwijken zijn geslaagde pogingen ondernomen. Maar op de leefbaarheid en intimiteit valt, zachtjes gezegd, wel het een en ander aan te merken. De scheiding zit al in de definitie besloten: de toegang moet ‘onafhankelijk’ zijn. Je moet niet hoeven vragen of iemand even de deur voor je open wil houden, de rolstoel een duwtje wil geven of op de bel wil drukken. Als gescheiden en autonome wezens navigeren we door de ruimte, zelfs de weg vragen in een gebouw of op straat mag niet nodig zijn volgens het Handboek. Liften moeten daarom worden uitgerust met spreekchips die vertellen op welke verdieping je bent. Het Handboek voor Toegankelijkheid is slechts een richtlijn, maar het is wel hard op weg om de officiële norm te worden. Sinds 1996 geldt het complete eisenpakket al voor nieuwe rijksgebouwen. Voor ‘burgerlijke’ nieuwbouw gelden de eisen alleen als vooraf is afgesproken dat NEN 1814 moet worden toegepast. Hiervan is eind 2000 een herzien ontwerp gepubliceerd dat nauw aansluit bij het Handboek, zelfs de tekeningen zijn letterlijk overgenomen. In huis worden drempels dan verboden, moeten de traptreden gesloten zijn, krijgen vensterbanken en keukenblokken afgeronde hoeken en moeten klinken van het ‘teruggebogen model’ zijn. Vanuit de zit- of eethoek heb je uitzicht op de straat of een ‘even dynamisch buitengebied’. Straten en pleinen met antiek plaveisel zijn in de ban gedaan. Het wordt niet in harde eisen vertaald, maar portiekwoningen zouden eigenlijk niet meer gebouwd mogen worden (‘bij een portiekwoning is de bezoekbaarheid een karakteristiek probleem’, stelt het Handboek eufemistisch). Als ze al gebouwd mogen worden, dan alleen als er voldoende ruimte is om er later een lift in te bouwen. Galerijflats komen er veel positiever af. De foto’s met goede voorbeelden tonen typische verzorgingshuisinterieurs met tegelvloeren (afwerking: stroef en vlak, stofvrij en goed reinigbaar), houten rustbank (hoogte 450 tot 500 millimeter) en bellenbord (tussen 900 en 1200 millimeter, contrasterende kleur, meer dan 100 lux op 1 meter boven vloerniveau). Of ze tonen deprimerende betonnen trappenhuizen met terugwijkende stootborden (15°), een leuning met een doorsnede van 30 tot 50 mm, stroef en handwarm aanvoelend en 300 mm doorlopend aan begin en eind. Natuurlijk is er een wereld te winnen met een fatsoenlijk ontwerp. Zo hoeven hellingbanen geen vreselijke prefabelementen te zijn die als Fremdkörper tegen een monument worden geplakt. Maar helaas lukt dat in de praktijk zelden. Het lijkt wel of er een rechtstreeks verband bestaat tussen de esthetische kwaliteit van de gebouwen en van de woordkeus. De Gehandicaptenraad wil dat we het hebben over ‘mensen met een lichamelijke functiebeperking’ en niet over ‘gehandicapten of ‘minder-validen’. Zo gekunsteld zien de voorzieningen er dan ook uit. Het Handboek accepteert dat het in natuurgebieden niet mogelijk is ‘om in de mobiliteitsbehoefte van iedereen te voorzien’. Maar dat wil niet zeggen dat er geen maatregelen kunnen worden getroffen, er is zelfs een speciaal wenkenblad ‘Toegankelijkheid van kustrecreatiegebieden’ opgesteld. Het resultaat is te bewonderen op het voormalige werkeiland Neeltje Jans. Daar is een rolstoeltoegankelijk kunstduin aangelegd, met bankjes, informatiepanelen en een fleurig paviljoentje van Ashok Bhalotra. Er is één categoraal element dat de nieuwe, integrale aanpak overleefd heeft: de gehandicaptenparkeerplaats, de extra brede parkeerplaats met het witte rolstoellogo die in de praktijk meestal onbezet is. Van alle parkeerplaatsen moet twee procent geschikt en gereserveerd zijn voor invaliden. De twee-procentsnorm geldt overigens niet alleen voor parkeerplaatsen, hetzelfde percentage wordt ook gebruikt om het aantal gehandicaptencellen in een bajes vast te stellen, en het aantal zitplaatsen in een stadion of theater. Waar komt die twee procent eigenlijk vandaan? De hoofdauteur van het Handboek moet het antwoord schuldig blijven, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten houdt niet bij hoeveel parkeerkaarten er worden afgegeven, de Gehandicaptenraad baseert zich desgevraagd op ‘ervaringsgegevens’ en verwijst uiteindelijk naar gegevens van het CBS uit de jaren tachtig. Maar de CBS-cijfers bieden weinig houvast. Het aantal mensen met zeer ernstige beperkingen bedraagt maar liefst 4,1 procent van de bevolking, maar daaronder vallen ook incontinenten, blinden en hartpatiënten. Een betere indicatie is het aantal mensen met een rolstoel of invalidenwagen. Dat blijken een kleine zeventigduizend mensen te zijn, omgerekend een half procent van de bevolking. Een opmerkelijk verschil met de twee-procentsnorm.    

Architecten en stedenbouwers krijgen steeds meer normen op hun tekentafel. Is ontwerpen in dit woud van regels en eisen nog wel mogelijk? ‘Poldernormen’ is een serie over de oprukkende normering. Deze maand: de Energieprestatiecoëfficiënt Zoals de oliecrisis van 1973 de zegetocht van het dubbelglas inluidde, zo leidde het Nationaal Milieubeleidsplan tot de Energieprestatiecoëfficiënt (EPC). De overheid schreef niet langer voor hoe gebouwen geïsoleerd moeten worden, maar legde alleen nog een prestatie-eis op. Een slimme strategie, niet in de laatste plaats omdat voor aanscherping van de norm voortaan nog maar één getal veranderd hoeft te worden. Bij de start in 1995 was de norm nog schappelijk. Nieuwbouwwoningen moesten een EPC van 1,4 hebben, vaak was het voldoende om een hoogrendementsketel en dubbelglas op te nemen. Sinds 1 januari van dit jaar geldt een EPC van 1,0, een verlaging van 29 procent in vijf jaar. Voor utiliteitsgebouwen gelden hogere coëfficiënten, maar ook daar is het verlagingsoffensief ingezet: kantoren gingen van 1,9 naar 1,6 en sporthallen van 2,8 naar 2,2. Staatssecretaris Remkes heeft opdracht gegeven om te kijken of verdere aanscherping mogelijk en wenselijk is. Het tijdschrift ‘Detail in architectuur’ speculeert er al op dat gemeentes zullen kiezen voor ‘hogere ambitieniveaus qua EPC’ bij woningen met stadsverwarming. Een EPC van 0,8 is daar volgens het blad goed mogelijk. Technisch kan er nog veel meer: vorig jaar is in de gemeente Bakel een woonhuis gebouwd met een EPC van 0,04. Overigens is het gemeentes formeel verboden om een lagere EPC op te leggen, dat mag alleen het ministerie van VROM. Naast de EPC is een tweede maatstaf in ontwikkeling: de EPL, de Energie Prestatie op Locatie, die een hele nieuwbouwwijk van een schoolcijfer tussen 1 en 10 voorziet. Aanvankelijk was de idee dat de huizen minder geïsoleerd zouden mogen worden als er bijvoorbeeld compensatie was in de vorm van een collectieve windmolen of zonnecellen in de geluidswal om de wijk. Maar het ministerie van VROM is bang om de uniforme EPC los te laten, dus blijft het minimum van 1,0 gehandhaafd. Als de EPC’en van de huizen lager uitvallen, leidt dat wel tot een hoger rapportcijfer voor de wijk als geheel. En zo krijgen de gemeentes via de achterdeur toch de mogelijkheid om de EPC verder aan te scherpen. Wat zegt zo’n EPC nu eigenlijk? Over de hoeveelheid energie die in een gebouw gebruikt wordt in elk geval niets. Het dimensieloze getal gaat namelijk uit van het theoretische energieverbruik en normeert dat vervolgens voor gebruiksoppervlakte en verliesoppervlakte. Al het potentiële energieverbruik telt mee: verwarming, verlichting, tapwater, koeling, ventilatie en bevochtiging. Zonnecellen op het dak en warmekrachtinstallaties mogen in mindering worden gebracht. De EPC reageert sterk op het aanbrengen van technologische voorzieningen als combiketels, balansventilatie, warmtepompboilers en aanwezigheidsdetectie. Een gewiekste installatiekeuze leidt als snel tot een verlaging van de EPC met 0,25. Ook de nog steeds stijgende kierdichting werkt installaties in de hand. Een geheel gesloten doos vereist geforceerde ventilatie, maar om de warme lucht niet zo maar te laten ontsnappen wordt een gebalanceerd ventilatiesysteem aanbevolen dat de warmte terugwint. Allemaal heel verantwoord volgens de modellen, alleen is de apparatuur vaak niet goed afgeregeld en raken leidingen verstopt en roosters vervuild. In veertig procent van de gevallen worden de – toch al minimale – ventilatie-normen uit het Bouwbesluit niet gehaald. Het binnenmilieu legt het voorlopig af tegen de energiebesparing en CO2 -reductie, oftewel de zorg voor het buitenmilieu. Moet de normen voor het binnenmilieu dus verder worden uitgewerkt en aangescherpt? Architect Willem-Jan Neutelings gruwt bij de gedachte: ‘Normen leiden alleen maar tot domheid. Vroeger leerden architecten om kozijnen te detailleren met kieren. Toen het dubbelglas kwam, moest alles potdicht waardoor ventilatieschuiven in de dubbeldikke kozijnen noodzakelijk werden. De laatste stap is dat we lucht door buizen jagen zodat de ramen dicht blijven. Dat is onaangenaam en onduurzaam, toch scoort het extra in de EPC-berekening.’ Neutelings twijfelt zelfs aan de effectiviteit van dubbel glas: ‘Het effect is aardig in statische berekeningen, maar als je flink stookt en vervolgens het raam openzet is het effect negatief. Veel simpelere oplossingen, als de verwarming in slaapkamers achterwege laten, worden in de EPC niet gehonoreerd.’ Hij pleit er dan ook voor om te kijken naar het werkelijke energieverbruik: ‘Leg vast hoeveel energie een woning per vierkante meter mag verbruiken en belast de energie die daarboven verbruikt wordt vervolgens dubbel. Makelaars gaan dan vanzelf adverteren met energiezuinige woningen, een argument dat nu geen enkele rol speelt.’ Het idee voor aanvullend beleid is niet zo vreemd. Vergelijk het maar met die andere milieuvervuiler: de auto. De katalysator is een technische hulpmiddel om uitlaatgassen te zuiveren, maar als je gelode benzine tankt is hij snel naar de knoppen en als je vervolgens 180 rijdt komt er van de beoogde reductie van uitlaatgassen helemaal niets terecht. De overheid zorgt daarom dat ongelode benzine goedkoper is en legt de maximumsnelheid aan banden. Bij de EPC viert het eenzijdige katalysator-denken nog steeds hoogtij. De technologische standaardoplossingen scoren hoog in de rekenprogramma’s en ontheffen architecten van het zoeken naar creatievere oplossingen. Toch zijn die weldegelijk mogelijk, als de ontwerper er tenminste in slaagt om Bouw- en Woningtoezicht te overtuigen van de gelijkwaardigheid van zijn aanpak. Architectenbureau Cepezed ontwierp zijn eigen pand zodanig dat geen verwarming nodig is: de afvalwarmte voor verlichting en computers is toereikend. Cepezed gaf daarmee een creatieve draai aan een nieuw probleem: de koelingsparadox. In moderne kantoorgebouwen kost de koeling namelijk veel meer energie dan de verwarming. Alleen produceert de koeling zelf op haar beurt weer warmte, et cetera. Ook het toepassen van driedubbel geïsoleerd glas op het zuiden kan leiden tot een overvloed aan warmte. NEN-5128 – de norm waarin de EPC is uitgewerkt – biedt een rekenmodule om te kijken hoeveel uur per jaar het in een ruimte warmer wordt dan 25 graden. Een norm voor dit aantal uren is niet gegeven, het gaat bij de EPC om energiebesparing en niet om een aangenamer klimaat voor mensen. De ‘oververhittingsmodule’ is daarom alleen informatief. Ook bij serres wreekt zich de sterke oriëntatie van de EPC op technische modellen. Een serre – in jargon een AOS, Aangrenzende Onverwarmde Serre – mag als voorverwarmer van buitenlucht gebruikt worden en kan leiden tot een reductie van de EPC met 0,13. Probleem is alleen dat bijna alle bewoners in de praktijk zeggen: leuk zo’n uitbouw maar wat stom dat ze er geen verwarming in hebben gezet en geen goede vloer. Die bouwen ze er dus zelf in, en het energetische effect is rampzalig.

Architecten en stedenbouwers krijgen steeds meer normen op hun tekentafel. Is ontwerpen in dit woud van regels en eisen nog wel mogelijk? ‘Poldernormen’ is een serie over de oprukkende normering. Deze maand: veiligheid. Veiligheid is zo ongeveer het hoogste goed in de moderne samenleving, daaraan durft niemand te tornen. Het veiligheidsargument is de ideale manier om elke discussie te winnen: ‘U wilt toch niet verantwoordelijk zijn voor de dood/invaliditeit/blijvende arbeidsongeschiktheid van de gebruikers van dit gebouw, is het wel?’ Projectontwikkelaars, architecten en ambtenaren zien de journalisten na een ongeluk al met beschuldigende vragen op zich afkomen. Maar wat is een veiligheidsrisico eigenlijk? In de praktijk is het een stapeling van waarschijnlijkheidscurves en extreme omstandigheden. De angstvalligheid waarmee kerncentrales worden doorgerekend, wordt ook toegepast op woonhuizen en kantoren. Dat komt pijnlijk aan het licht als de nieuwe normen worden toegepast op gebouwen die hun gebruikswaarde al vele decennia hebben bewezen. ‘Volgens de huidige veiligheidsnormen loopt de hele Amsterdamse binnenstad het gevaar in te storten’, zegt architect André van Stigt met een grijns, ‘toch staat die er al een paar eeuwen’. Als mede-oprichter van het Amsterdams Monumenten Fonds is hij betrokken geweest bij de herbestemming en verbouw van veel monumenten. Bij de verbouwing van de pakhuizen aan het Entrepotdok bleken de balken te zwak om er woningen in te bouwen. Van Stigt rekent voor: in een woonkamer moet je een piano neer kunnen zetten, vandaar de norm voor veranderlijke belastingen van honderd kilo per vierkante meter. Vervolgens wordt gedaan of je de hele kamer vol piano’s zet, zo kom je bij een kamer van veertig vierkante meter op vierduizend kilo, dat vermenigvuldig je met vier verdiepingen, vervolgens met een factor 1,3 want het hout zou wel eens verborgen slechte plekken kunnen hebben, en tenslotte met de nieuwe veiligheidsmarges voor funderingen die eind jaren zestig is verhoogd van 1,3 naar 1,7. Zo’n berekening toont aan dat een gebouw dat al eeuwenlang lasten van vijfhonderd tot duizend kilo per vierkante meter draagt – in de oorlog lagen er zelfs dikke pakken lood opgeslagen – te zwak is voor bewoning. Officieel betekende dat sloop of een nieuwe constructie die sociale woningbouw onbetaalbaar zou maken. Gelukkig liet Bouw- en Woningtoezicht van Amsterdam zich overtuigen, ‘maar alleen omdat de ambtenaren bereid waren om mee te denken. Maar het is gevaarlijk om afhankelijk te zijn van welwillendheid. Als een projectontwikkelaar belang heeft bij sloop kan hij verbouwplannen makkelijk torpederen met de normen in de hand. Ook bange of ondeskundige ambtenaren zullen niet snel meewerken aan iets dat volgens het boekje eigenlijk niet mag.’ Momenteel ligt Van Stigt in de clinch over het gerenoveerde Olympisch Stadion. Begin dit jaar waaide de originele overkapping eraf. Inmiddels is die teruggeplaatst, maar de oorzaak is nooit gevonden. ‘Waarschijnlijk was het een bizarre valwind. Aan de constructie ligt het in ieder geval niet: Bouw- en Woningtoezicht, de constructeurs en wij als architectenbureau zijn bereid om onze handtekening daaronder te zetten.’ Maar de afnemer van de bedrijfsruimtes, het Sociaal Fonds Bouwnijverheid, schakelde TNO in en dat concludeerde dat de spanten weliswaar stevig genoeg zijn maar dat de constructie niet voldoet aan de nieuw veiligheidsnorm van 1,5. Van Stigt: ‘Desnoods doen we een beroep op artikel 412 van het Bouwbesluit dat vrijstellingen voor monumenten toestaat.’ Ook kerken proberen een uitzonderingspositie te claimen. Het CDA stelde eind augustus kamervragen om te voorkomen dat alle kerken hun altaartreden moeten markeren met een lichte kleur en de kerkdeuren met een verlicht groen ‘Uit-bordje’. Een intern onderzoek naar de ‘arbo-geschiktheid’ van de katholieke kerken in Limburg bracht namelijk aan het licht dat op dit moment 321 van de 350 parochies afgekeurd zouden worden. In de rest van het land is de situatie niet anders. Nog even los van het probleem dat lang niet alle kerken monumenten zijn, voelt Evert Jan Nusselder van Monumentenzorg er niet veel voor om steeds artikel 412 uit de kast te halen om een individuele ontheffing aan te vragen bij het gemeentebestuur. ‘We willen monumenten niet onder een stolp zetten, ze moeten een levend onderdeel van de samenleving blijven’, zegt het hoofd van de afdeling Instandhoudingstechnologie. Maar dat wordt wel moeilijker nu monumentenzorg steeds vaker botst met de Arbeidsomstandigheden (ministerie van SoZaWe),het milieu (ministerie van VROM) en de brandweer (ministerie van BiZa). ‘Vroeger had je de architect als integrator, maar de adviseurs hebben zich met hun normboekjes in de hand naar voren geschoven. Ze hebben zich gecertificeerd en vechten alleen voor hun deelbelang.’ Problemen kunnen uit onverwachte hoek komen. Zo zijn sierlijsten voor deuren en kozijnen in een monument nooit standaard. Kleine timmerbedrijven slijpen zelf de beitels om een lijst op maat te frezen. Sinds kort eist de Europese regelgeving dat de beitels slechts enkele millimeters uitsteken om de kans op breken en de daarbij behorende ongelukken te voorkomen. Gevolg is dat niet alleen de beitels zelf maar ook de beitelkoppen op maat gemaakt moeten worden, en dat kost vele duizenden guldens. Onbetaalbaar dus voor een paar meter lijst, waardoor de vervlakking verder toe dreigt te nemen. Bij de restauratie van oud schilderwerk dreigde een soortgelijk probleem. Om de schildersziekte uit te bannen, mogen vanaf 1 januari alleen nog watergedragen verven worden gebruikt. Loodwit en lijnolie zijn binnen voortaan uit den boze. Na een ‘pastoraal gesprek’ van Nusselder is inmiddels een officiële ontheffing voor monumenten in de maak bij Sociale Zaken. Monumentenzorg zou deze koninklijke weg graag uitbreiden en een ‘Monumentenbesluit’ willen toevoegen aan het Bouwbesluit, liefst gedrukt op rode pagina’s. Maar Nusselder geeft toe dat een harde, kwantitatieve normering bij monumenten onmogelijk is. ‘In wezen pleiten we voor nuchterheid en een goede afweging van de specifieke omstandigheden. Maar omdat kun je daarmee niet aan kunt komen, werken we nu aan kennisoverdracht en beslisbomen. Wij willen de wal worden die het schip van de toenemende normering keert.’ De ontwikkeling van de laatste jaren doet echter vrezen dat Nusselder steeds vaker de boer op zal moeten om te bidden en te smeken. Zoals bij de uitbouw van Huis Doorn voor museumbezoek. Het normboekje van de brandweer schreef op alle zolderkamers vijf sprinklerkoppen voor. Gevolg was dat er een standleiding van twintig centimeter nodig was om voldoende water naar boven te brengen. Zulke dikke muren waren er niet eens. Uiteindelijke bleek de brandweercommandant bereid om mee te denken. Hij schrapte links en rechts wat sproeikoppen zodat de standpijp bescheiden van doorsnee kon blijven. Gevreesd moet worden dat dit succes net zo’n uitzondering is als de beslissing van Rick van der Ploeg om de subsidie aan Huis Doorn nog even te verlengen.