Ratten bijten elkaar dood als ze met velen in een kleine ruimte verkeren. Mensen niet, die schikken en plooien, overleggen en ruziën, bedisselen en regelen. Deze week in een 18-delige serie over de strijd om de ruimte: de Zwarte Madonna in Den Haag. Jarenlang prijkte het gebouw hoog op de publiekslijstjes van de meest verafschuwde gebouwen: de Zwarte Madonna in Den Haag, een blok van acht verdiepingen met de uitstraling van een Oost-Duitse woonkazerne. Die uitstraling was overigens precies wat architect Carel Weeber voor ogen stond toen hij de opdracht kreeg: jullie willen goedkope sociale woningbouw, dan krijgen jullie dat ook in de meest onverbloemde vorm. Opleuken was in de jaren tachtig nog not done in architectenkringen. Het gebouw kreeg de ‘Prix de P’, de prijs voor ‘gebouwen die de stad Den Haag en de regio Haaglanden lelijker, onaangenamer, triester en onleefbaarder maken’. De Zwarte Madonna, zo oordeelde de jury, ‘geeft een depressieve aanblik, is ongeschikt voor bewoning, is overbevolkt, en onveilig’. Sinds de gemeente Den Haag vorig jaar besloot om de 336 woningen te slopen, maakt de Zwarte Madonna echter een opmerkelijke comeback door. Het gebouw kreeg een vriendenstichting en een website, de bewoners verzetten zich fel tegen gedwongen verhuizing en ook de Haagse Courant omarmde de Zwarte Madonna ineens. Blijf met je rotpoten van ons rotgebouw af, is de nieuwe sfeer. De voorgenomen sloop leidde ook tot opmerkelijke coalities, bijvoorbeeld van GroenLinks en projectontwikkelaar René Strijland. ‘Ik woon in Wassenaar,’ zegt Strijland, ‘ik krijg nooit zo’n briefje in de bus, laat staan dat de gemeente 336 Wassenaarse families tegelijk aanschrijft. Mensen hun huis afnemen doe je alleen als er een absolute notwendigkeit is. En die ontbreekt. Het is de ene wethouder die de blokkendoos van de andere omtrapt.’ De blokkendoos was van Adri Duivesteijn, zijn opvolger en partijgenoot Noordanus had een andere smaak. Ondertussen zijn we weer een PvdA-wethouder verder, Hilhorst, die probeert om het zakelijk te houden. Hij liet Richard Meier, de Amerikaanse architect die ook het Haagse stadhuis bouwde, een stedenbouwkundig plan maken voor het gebied van de Zwarte Madonna en de aangrenzende, verouderde ministeries van Binnenlandse Zaken en Justitie. Beide departementen willen namelijk een nieuw gebouw, en wel in het hart van de stad . De tijd dat ministeries naar Rijswijk en Zoetermeer trokken is definitief voorbij. Het centrum van de macht wordt weer letterlijk opgevat: een straal van vijfhonderd meter om het Binnenhof. Formeel speelt het uiterlijk van de Zwarte Madonna geen rol bij de sloop, want mooi en lelijk zijn argumenten waarmee je je in een intellectueel debat diskwalificeert. In het glanzende boekwerk Wijnhavenkartier beperkt de gemeente zich dan ook tot een zuinig: ‘Ook de locatie van de Zwarte Madonna mist op dit moment de gewenste kwaliteit en aansluiting bij de stad’. Richard Meier wil er een gebied van maken dat ‘volledig uitdrukking [geeft] aan de behoefte van de mens aan zelfrealisatie op het hoogst mogelijke niveau, aan hoop en aan de behoefte om te dromen.’ En daarvoor is steeds een nieuw decor nodig, want we kijken ten slotte al zeventien jaar tegen de grijszwarte tegelwanden van de Zwarte Madonna aan. Het is een strijd van wit tegen zwart geworden. Meier maakt een stedenbouwkundig plan met torens van tachtig tot 130 meter hoog. Over het uiterlijk van die torens is nog niets beslist, maar de schetsen van afgelopen zomer tonen tien witte, lichte torens. In de volksmond heten ze al de ijspegels, naar analogie van Meiers helderwitte stadhuis dat het ijspaleis wordt genoemd. Daartegenover staat de Zwarte Diamant, het plan dat projectontwikkelaar Strijland met Archipelontwerpers maakte. Zij zetten de nieuwbouw van de ministeries op het Julianaplein, vóór het centraal station. De Zwarte Madonna blijft gehandhaafd, op het dak komen luxe appartementen. Voor de gelaagdheid van de stad is dat een slimme zet: in de eerste plaats wordt de historie van de stad niet uitgewist, bovendien komen boven op dit ‘symbool van de sociaal-democratie’ letterlijk lagen dure koopwoningen. Yuppen op de ruggen van arbeiders. Officieel is besloten dat de ijspegels er komen, maar voorlopig is het gemeentebod op de Zwarte Madonna nog te laag. Ook de hoogte van Meiers torens zou nog roet in het eten kunnen gooien: veel Hagenaren zijn bang dat de  nieuwe skyline hun historische binnenstad zal overschaduwen. Om hen gerust te stellen presenteerde de Dienst Stedelijke Ontwikkeling afgelopen december een studie naar de effecten van hoogbouw. Vanaf vier punten in de stad is een foto gemaakt waarin de torens zijn gemonteerd. Daarbij is volgens Oscar Dijkhoff, woordvoerder van bewonersvereniging Zwarte Madonna, vals gespeeld. Via een beroep op de Wet Openbaarheid Bestuur wil hij de coördinatiepunten van de foto’s boven tafel halen, zodat hij de projecties zelf opnieuw kan maken. ‘Zo moeilijk is dat niet, als natuurkundige heb ik me twee jaar beziggehouden met projectiesystemen. Je zult zien, die nieuwe torens worden veel hoger dan nu lijkt.’ Na de oplevering werd de Zwarte Madonna ondermeer fel bekritiseerd vanwege haar reusachtige afmetingen. Toen lag ze op een kale vlakte, maar zeventien jaar later steekt ze kleintjes af bij de omringende ministeries en appartemententorens. En nu ligt er dus het plan voor nog hogere torens. Misschien wordt juist haar bescheiden omvang de redding van de Zwarte Madonna.

Ratten bijten elkaar dood als ze met velen in een kleine ruimte verkeren. Mensen niet, die schikken en plooien, overleggen en ruziën, bedisselen en regelen. Deze week in een 18-delige serie over de strijd om de ruimte: Mierlose villabewoners versus asielzoekers. De overgang tussen de Brabantse gemeentes Geldrop en Mierlo is klassiek. Komende vanaf de grote koepelkerk van Geldrop doorsnijd je eerst een buurt met rijtjeshuizen, vervolgens een villawijk verscholen in het groen, dan een lege akker en daarna beginnen de verspreide villa’s van Mierlo en zo nader je langzaam het centrum van deze buurgemeente. De akker ligt op de gemeentegrens, aan de Mierlose kant om precies te zijn. Op deze akker liet het COA - het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers - zijn oog vallen voor de vestiging van een tijdelijk asielzoekerscentrum voor vierhonderd personen. De vlakte van vier hectare lijkt er welhaast voor gemaakt, zo keurig ligt ze uitgespaard in de bossen. Je kunt er zelfs twee centra kwijt, aan weerszijden van de weg ligt een lap grond braak. Asielzoekers zouden zich er snel thuisvoelen, veel aanpalende villa’s zijn omgeven door manshoge hekken met prikkeldraad. Net als thuis. Het COA koos vorig jaar mei voor de zuidelijke akker, omdat het die kreeg aangeboden door een grondopkoper met wie het al vaker succesvol zaken had gedaan. Het COA moest wel, want de vijf verzoeken die het tussen 1999 en 2001 aan de gemeentes Mierlo en Geldrop deed, hadden niets opgeleverd. Met de COA-keuze kon Mierlo zich verenigen. Tenminste, het gemeentebestuur, want de villabewoners waren woedend. Twee verenigingen zagen het levenslicht: Sparrenbos aan de Mierlose zijde en Berkenhout aan de Geldropse zijde. En mensen met geld weten zich te weren: ze schakelden advocaten in voor de juridische procedures, een makelaarskantoor om alternatieve locaties te zoeken en ze bewerkten de politiek om de gevonden alternatieven in overweging te nemen. De gemeenteraden van beide plaatsen, die overigens in 2004 fuseren, gingen akkoord op voorwaarde dat alternatieven voldeden aan de harde eisen van het COA: minimaal 3,5 hectare, direct beschikbaar voor een periode van vijf jaar, openbaar vervoer naar dagelijkse voorzieningen als winkels. Een onafhankelijk bureau zou de alternatieven vergelijken aan de hand van objectieve criteria. Maar ja, wat is onafhankelijk? En wat is objectief? De opdrachtgever van het onderzoek was het COA, dus was betaalbaarheid (weegfactor twee) net iets belangrijker dan de afstand tot woningen (weegfactor anderhalf). Volkomen logisch voor het COA, onbegrijpelijk voor de villabewoners die maar naar één ding kijken: overlast en de waardedaling van hun huizen die daaruit onvermijdelijk zou voortvloeien. ‘De prijzen zullen zakken. Maar zelfs als je je huis niet verkoopt, heb je toch niet het genot waarvoor je betaald hebt. Ook dat is een vorm van waardedaling’, zegt Jan van Kasteren, secretaris van Berkenhout. Hij gelooft dan ook niets van de onderzoeksresultaten die vorige maand verschenen in Economisch Statistische Berichten. Onderzoeker Marcel Theebe vergeleek de verkoopprijs van ruim 113 duizend huizen op de nabijheid van een asielzoekerscentrum en vond geen verschil. ‘Asielzoekers vormen dus geen bedreiging voor de waarde van uw woning’, concludeerde hij klip en klaar.  Daarvan is ook makelaar Verstralen overtuigd, die vlak bij de locatie vijfduizend vierkante meter grond aanbiedt  voor 1,23 miljoen euro. Op zijn reclamebord ‘Bouw hier uw droomhuis met de natuur als uw buurman’ wordt het woord ‘natuur’ regelmatig overgeplakt met ‘asielzoekers’. Ondanks het wantrouwen van de villabewoners leidde het onderzoek naar de zestien aangedragen alternatieven weldegelijk tot een andere keuze. Toch was Van Kasteren niet blij: nu kwam de noordelijke akker uit de hoge hoed en die ligt zelfs nog iets dichter bij zijn woning. Maar hij was vooral niet te spreken over het feit dat een alternatief aan de andere kant van Geldrop überhaupt niet was onderzocht. Volgens de onderzoekers omdat de eigenaar, Philips, dat terrein niet wilde verhuren. Was alles nu verloren? Nee, op de Rotaryclub hoorde Van Loon, een gepensioneerd interim-manager, van het probleem en als directeur van een inderhaast opgerichte beleggingsmaatschappij, Sanvar BV, nam hij een optie om het terrein van Philips te kopen en het vervolgens te verhuren aan het COA. Deze actie was het spiegelbeeld van de truc van negen Vughtenaren die eind 1998 een nabijgelegen bejaardenhuis opkochten om te voorkomen dat er asielzoekers inkwamen. De gemeente Geldrop besloot de locatie alsnog te laten onderzoeken, en daarbij scoorde het Philipsterrein iets slechter dan de noordelijke akker. Ook hier staan namelijk woningen binnen een straal van honderd meter, niet in een villawijk maar in een woonwagenkamp. Een voordeel, vond de indiener van dit alternatief: ‘Gelijktijdig kan toezicht worden gehouden op het doen en laten van de woonwagenbewoners.’ De gemeenteraad van Geldrop oordeelde na een heftige vergadering anders en bleef bij de noordelijke akker. Net zoals de Mierlose raad. In de loop van deze maand zal de gemeente Mierlo bekendmaken dat ze artikel 17 wil toepassen op de bouwaanvraag van het COA: vrijstelling van het bestemmingsplan voor vijf jaar. De villabewoners zullen bezwaar aantekenen en naar de rechter stappen, de gemeente Mierlo ziet het met vertrouwen tegemoet. ‘Stalinistische showprocessen’, briest Van Kasteren, ‘tegen het COA kun je je niet verweren. Het is droevig dat elke Nederlander die een woning of een stukje grond heeft, gevaar loopt een AZC naast zich te krijgen.’ Dat je dat met geld en contacten niet kunt tegenhouden, kan hij maar nauwelijks verkroppen.

Ratten bijten elkaar dood als ze met velen in een kleine ruimte verkeren. Mensen niet, die schikken en plooien, overleggen en ruziën, bedisselen en regelen. Deze week in een 18-delige serie over de strijd om de ruimte: de gedwongen verhuizing van een Utrechts volkstuinencomplex. Eenzaam staat het witte tuinhuisje op de immense zandvlakte, mannen met helmen lopen af en aan, vrachtwagens grommen en hijskranen zwiepen hun vrachten door het luchtruim. Hier, op de driehoekige strook vlak boven verkeersplein Oudenrijn, verrijst kantoren- en bedrijvenpark Papendorp. Volgens de reclamefolders van de gemeente Utrecht wordt dit het ‘Mini Sillicon Valley’ van Nederland. En daar komen niet alleen kantoortorens en flexhotels, maar ook tuinhuisjes. Om precies te zijn 156 stuks, want zoveel kavels zal volkstuinencomplex Groenewoud gaan tellen. Het eenzame witte tuinhuisje blijkt het showmodel te zijn dat toekomstige volkstuinders moet overhalen. Nu zitten die tuinders nog aan de andere kant van de snelweg, op complex De Hoge Weide, maar de verbreding van de A2 zal hun tuinen binnenkort onder het asfalt doen verdwijnen. Het idee om een volkstuin te combineren met andere functies is afkomstig van het AVVN, het Algemene Verbond van Volkstuindersverenigingen in Nederland. Eind jaren negentig realiseerde deze koepel zich dat de positie van zijn 25.000 leden op termijn onhoudbaar is: de oprukkende stad slokt steeds meer volkstuinen op en terreinen van een paar hectare liggen niet meer voor het oprapen. En dus maakte de AVVN een ideeënbundel ‘Samen leven, samen beleven’. West 8, ’s lands meest vooraanstaande bureau voor landschapsarchitectuur, pakte de handschoen op toen het werd gevraagd voor de ontwikkeling van Groenewoud en tekende acht kantoorvilla’s op een volkstuinencomplex. Advocaten en notarissen werken er tussen de groene tuinen, waar ook ‘de oude man met een tas prei op de brommer’ komt. ‘De gemeente krijgt er een groenlocatie bij die niet hoef te worden onderhouden’, zegt Theo Reesink van West 8. Een win-win-winsituatie kortom. Maar sprookjes bestaan niet, en in de luxueuze plannen met dubbele ligusterhagen waar wandelaars overheen kunnen kijken om zich te verlustigen aan de thematuinen, dreigt dan ook een groep buiten boord te vallen: de oude mannen op de brommers die nu nog een tuin op De Hoge Weide hebben. Ze zijn verplicht om zo’n wit tuinhuisje te kopen dat in opdracht van de AVVN is ontworpen. Woordvoerder Herman Vraklage schat de verkoopprijs van deze duurzame tuinhuisje met zonnepanelen op veertig- tot vijftigduizend gulden, ruim het dubbele van een standaardhuisje van Gamma of Praxis. ‘Steeds meer leden haken af vanwege de onzekerheid over de kosten’, zegt bestuurslid Herre Talsma van De Hoge Weide, ‘met een AOW-uitkering red je het niet, ook niet met de vijfduizend gulden subsidie die de gemeente heeft toegezegd. Hetzelfde geldt voor onze Turkse tuinders.’ Talsma is met zijn 47 jaar een jonkie op de volkstuin, ook zijn hoge opleiding maakt hem tot een uitzondering. Toen hij negen jaar geleden begon te tuinieren had hij zich heilig voorgenomen om geen bestuurswerk te gaan doen. Maar vorig jaar ging hij toch door de knieën: de oude bestuursgarde was dood, ziek of weg en hij kon het niet over zijn hart verkrijgen om zijn medetuiniers te laten stikken. ‘Ons uitgangspunt is “nieuw voor oud”, wij hebben tenslotte niet gevraagd om deze luxueuze huisjes op een toplocatie.’ Maar de gemeente Utrecht denkt daar anders over. ‘Je krijgt terug wat je hebt’, zegt Gert Prinsen, hoofd van de afdeling Verwerving van het Ontwikkelingsbedrijf, ‘dat betekent dus in principe “oud voor oud”. Oneerbiedig gezegd gaan mensen van een krot naar een splinternieuw huisje. Het zou tegenover andere tuinders onrechtvaardig zijn als wij dat allemaal betaalden.’ Naast het financiële probleem ziet Prinsen nog een tweede knelpunt: ‘Kunnen deze tuinders wel zo’n luxe complex in stand houden en onderhouden? Zou je niet moeten beginnen met kapitaalkrachtige huurders uit de Utrechtse binnenstad?’ ‘We hebben al verschillende aanmeldingen van advocaten gehad’, vertelt Talsma. ‘Het is natuurlijk fantastisch als je in een van die kantoorvilla’s werkt en tussen de middag pauze kunt houden in je eigen tuin. En voor die mensen is geld natuurlijk geen enkel probleem.’ Een luxe volkstuin voor yuppen, zo’n ontwikkeling past in de upgrading die ook zichtbaar is bij recreatieparken en vakantieparken. Maar nogmaals: wat gebeurt er met de huidige tuinders? Talsma ziet het somber in: ‘Metaalmoeheid is de grootste bedreiging. De laatste jaren verloedert het complex: er wordt geen onderhoud meer gepleegd waardoor de waarde van de huisjes steeds verder afneemt. Op 1 januari zouden we verhuizen, maar nu is het weer minstens een half jaar uitgesteld. Als bestuur zitten we klem tussen de overheid en onze leden die zeggen: “Wat hebben jullie nou bereikt?” Dit is een politiek probleem, maar de wethouder vindt het dossier nog niet rijp voor bespreking met ons.’ Inmiddels heeft West 8 het witte modelhuisje afgekeurd. Niet omdat het te duur is, maar uit esthetische overwegingen. De gemeente Utrecht heeft al een nieuwe architect op het oog, maar wil daarover niets zeggen voordat ze met de AVVN heeft overlegd. Maar misschien is het veel beter om helemaal geen architect in te schakelen zodat de tuinders zelf kunnen bepalen wat voor huisjes ze willen en voor welke prijs. Krijgen de advocaten vanuit hun kantoorvilla’s meteen een idee van de manier waarop ‘de oude man met een tas prei op de brommer’ rond moet zien te komen.

Ratten bijten elkaar dood als ze met velen in een kleine ruimte verkeren. Mensen niet, die schikken en plooien, overleggen en ruziën, bedisselen en regelen. Deze week in een 18-delige serie over de strijd om de ruimte: het verzet van Barneveld tegen de komst van een bordeel. Barneveld is niet de eerste gemeente waar je aan denkt als je naar de hoeren wilt. Een jaar of vijftien geleden stond er een boerderij in het buitengebied van Kootwijkerbroek, dat onder de gemeente Barneveld valt, waar prostitutie zou plaatsvinden. Bewezen is dat nooit, maar in Kootwijkerbroek nemen ze het lot graag in eigen hand of het nu om mond- en klauwzeer gaat of om prostitutie, en de boerderij ging in vlammen op. Volgens woordvoerder Steenbeek van de politie West-Veluwe Vallei is het sindsdien rustig: 'We zien wel eens een chauffeur die bestelmeisjes brengt en haalt, of buurtbewoners bellen dat er een onbekende auto met draaiende motor in hun wijk staat. Maar dat is alles.' Toch zou de betaalde liefde wel eens kunnen opbloeien in Barneveld nu het bordeelverbod is opgeheven en gemeentes niet langer de mogelijkheid hebben om bordelen te weren. Artikel 151a van de Gemeentewet draagt gemeentes op een verordening vast te stellen met betrekking tot 'het bedrijfsmatig geven van gelegenheid tot het verrichten van seksuele handelingen met een derde tegen betaling'. Een nulbeleid mogen gemeentes niet voeren: dat is in strijd met artikel 19, derde lid van de Grondwet dat de vrije keuze van arbeid garandeert. En de Grondwet geldt ook voor gereformeerde gemeentes. Maar Barneveld verzon een truc. Op het eerste gezicht houdt Barneveld zich keurig aan de wet. In de Algemene Plaatselijke Verordening (APV) staan de voorwaarden waaraan een seksinrichting moet voldoen: de exploitant mag niet 'in enig opzicht van slecht levensgedrag' zijn, de tent moet tussen middernacht en zes uur ’s morgens gesloten zijn en de aard van de seksinrichting moet schriftelijk worden vastgelegd: een seksbioscoop of parenclub mag niet, een bordeel of het kantoor van een escortbureau wel. Maar in de APV staat ook dat geen vergunning wordt verleend als vestiging in strijd is met het bestemmingsplan. En dus werd in alle 76 bestemmingsplannen van Barneveld een bepaling opgenomen die een bordeel uitsluit. De provincie Gelderland, die de gewijzigde bestemmingsplannen moest goedkeuren, stak daar echter een stokje voor omdat dit beleid prostitutie de facto onmogelijk maakt en daarmee in strijd is met de wet. Wethouder Jan Bakkenes (CDA), verantwoordelijk voor ruimtelijke ordening en verblijfsrecreatie, is het daar niet mee eens. 'Eerst sluiten we alle gebieden uit. Komt er een vergunningaanvraag voor een specifieke locatie, dan bekijken we serieus of het misschien toch kan. Via een bestemmingsplanwijziging is vestiging dan alsnog mogelijk', zei hij in weekblad Binnenlands Bestuur. De gemeenteraad van Barneveld besloot het principieel te spelen en inmiddels ligt de zaak bij de Raad van State. VVD-raadslid Gerard van der Hengel is het niet eens met de opstelling van zijn collega-raadsleden: 'Wij hebben allen trouw gezworen aan de Grondwet, en dus moeten wij met elkaar een plaats aanwijzen. Als je nuchter naar de statistieken kijkt is er ook in Barneveld behoefte aan dit stukje dienstverlening. Met een bordeel voorkom je bovendien overlast zoals twee jaar geleden toen er sekscampers op bedrijventerrein Harselaar stonden. Ondernemers klaagden over overblijfselen en er moest een beveiligingsdienst aan te pas komen.' Navraag leert dat het indertijd ging om prostituées die werden aangelokt door vrachtwagenchauffeurs uit het voormalige Oostblok, die op het bedrijventerrein bivakkeerden in afwachting van retourvracht. Maar echt storm liep het niet volgens de toenmalige bewaker: de chauffeurs konden zich een dergelijke luxe niet permitteren. Maar de sekscampers zouden wel eens de zwaluwen kunnen zijn die een nieuw seizoen aankondigen. Bedrijventerreinen zijn namelijk een minder vreemde plaats voor prostitutie dan het lijkt. In Doetinchem begon Ido Smit onlangs een bordeel op bedrijventerrein Verheulsweide, onder aan de afrit van de A18. Alleen een discreet bordje 'Eroscentrum' verraadt dat in de witte bedrijfshal twintig prostituées hun diensten aanbieden. Smit heeft eigenlijk een voorkeur voor raamprostitutie - hij heeft een aanzienlijk deel van de tweehonderd kasten in het Arnhemse Spijkerkwartier - maar in steden waar geen raamtraditie is zet hij graag 'een geheel nieuw concept in de markt'. Het bedrijventerrein van Barneveld ligt tussen de spoorlijn en de A1, de snelweg van Amsterdam naar de Duitse grens. Geen woonwijken in de verre omtrek, wel het station Barneveld-Noord. 'Een mooie win-winsituatie', aldus VVD-raadslid Van der Hengel. Tussen de kippenslachterijen, automatiseringsbedrijven en groothandels zijn nog een paar percelen onbezet, zoals het maisveld dat ingeklemd ligt tussen transportbedrijf Van Amerongen en geurstoffenfabrikant Aroma Chemicals. Het perceel grenst direct aan de snelweg, een heuse zichtlocatie kortom. Maar ook als de Raad van State de bestemmingsplannen van Barneveld vernietigt, is het niet zeker dat Barneveld een seksinrichting krijgt. De APV biedt de mogelijkheid om een vergunning te weigeren in het belang van de openbare orde. Als de boeren uit Kootwijkerbroek weer wat bomen omzagen en wegen blokkeren, heeft de gemeente een reden om prostitutie te weren. Komen ze met de Landbouw-Rai gewoon weer gezellig naar Amsterdam.

Ratten bijten elkaar dood als ze met velen in een kleine ruimte verkeren. Mensen niet, die schikken en plooien, overleggen en ruziën, bedisselen en regelen. Deze week in een 18-delige serie over de strijd om de ruimte: de bouwketen van de Amsterdamse metro. Volstrekt neutraal kijken de vijf leden van de Beklagcommissie Inspraak voor zich uit terwijl bewoners van de Amsterdamse Warmoesstraat hun grieven toelichten. De bewoners zijn boos over de wand van bouwketen die hun uitzicht zal blokkeren tijdens de aanleg van de Noord-Zuidlijn, de nieuwe metro van Amsterdam. Maar daarover mogen ze het nu niet hebben, officieel is het onderwerp van deze vergadering het ontbreken van formele inspraak óver die bouwketen. De vergadering verloopt uiterst kalm en correct, er is geen sprake van de heftige taferelen die de aanleg van metro in de jaren zeventig kenmerkten en die de geboorte van de inspraak markeerden. In de afgelopen kwart eeuw heeft de overheid dan ook wel het een en ander geleerd, er is een circuit van inspraakavonden, voorposten en communicatiemanagers in het leven geroepen. Maar wat te doen met tijdelijke voorzieningen als containers waar bouwvakkers hun boterhammen eten, waar materiaal ligt opgeslagen en waar opzichters kantoor houden? De komst daarvan dacht het projectbureau Noord-Zuidlijn tussen neus en lippen mee te kunnen delen aan de buurt, op de informatieavond kwamen dan ook maar drie bedrijven en één bewoner. Pas maanden later drong tot de buurt door dat het ging om een bouwwerk van 110 meter lang, 17 meter breed en 10 meter hoog. Ook de 'tijdelijkheid' bleek slikken: zeven jaar is per slot van rekening een flinke tijd. Het containerplatform moet verrijzen in het Damrak, het brede water tussen Centraal Station en de Beurs van Berlage, waar ook de startschacht voor de metro komt. Van hieruit zal de tunnelboormachine zich een ondergrondse weg banen naar de Pijp. Nu hebben de bewoners van de Warmoesstraat achter nog een weids zicht over het water, straks staat er op zeven meter van hun huizen een containerwand. Om deze 'Berlijnse Muur' tegen te houden, richtten bewoners en ondernemers het actiecomité Natte Damrak op dat afgelopen jaar twee nieuwe inspraakvergaderingen afdwong. Of waren het informatieavonden, zoals het projectbureau volhoudt? 'U heeft wel een beetje in uw eigen been geschoten', zegt voorzitter Jannie Alkema tegen de vertegenwoordiger van het projectbureau, 'in uw verweer rept u zelf nog van "inspraak". Dat schept verwachtingen bij burgers.' Maar het projectbureau is onvermurwbaar: het gaat om een tijdelijke bouwvergunning en die valt niet onder de Inspraakverordening, maar onder het Bestuursrecht. En dus hebben bewoners nu al de mogelijkheid om naar de rechter te stappen als ze het er niet mee eens zijn. 'Belachelijk', vindt bewoonster Helma Hellinga, die zich ondertussen fulltime actievoerster noemt, 'als jullie in dit stadium zouden luisteren kun je onze alternatieven nog meenemen. Zo wordt het buigen of barsten.' Toch heeft het projectbureau wel degelijk iets gedaan met de reacties van de bewoners. Het platform is verkleind waardoor het aantal geblokkeerde huizen afnam van veertien naar vijf, de hoogte werd teruggebracht tot 6,5 meter. Daarvoor is het wel nodig dat er 'op loopafstand' extra kantoorruimte wordt gehuurd voor de opzichters, een financiële tegenvaller voor de toch al geplaagde metrobouwers. Met deze inkrimping is voor hen de kous af, alternatieve locaties zijn volgens het projectbureau onmogelijk in verband met de veiligheid: 'U leest in de krant wanneer de bouwaanvraag ter visie wordt gelegd, als die u niet bevalt kunt u naar de rechter stappen.' Onderhuids is de irritatie zo hoog opgelopen dat het projectbureau niet meer bereid is om te verklappen of er nu wel of geen puntdak op het platform komt, hetgeen een forse verhoging zou betekenen. 'Wanneer zouden jullie wel tevreden zijn geweest?' vraagt voorzitster Alkema tot slot aan de klagers. Maar de hoogopgeleide bewoners laten zich niet verleiden om de 'not in my backyard'-kaart te spelen; bereidheid en inschikkelijkheid tonen is tactisch veel verstandiger. Dus zeggen ze: 'Als ze nu eens bij ons zouden komen kijken hoe het er echt uitziet.' En: 'Als ze onze alternatieven echt zouden bestuderen en werkelijk met ons zouden overleggen. Net zoals met de reders van de rondvaartboten, die kregen wel van te voren inspraak.’ Want uiteindelijk willen de bewoners de containers natuurlijk niet in hun backwater. Begin oktober zal de commissie uitspraak doen, daarna moet de gemeenteraad zich erover uitspreken. De bewoners hebben er weinig fiducie in en na de vergadering bespreken ze de mogelijkheden die nog resten. Het projectbureau blijkt de vergunning uiteindelijk niet voor zeven jaar aan te vragen maar slechts voor vijf jaar, aangezien dat de maximale ontheffing is die het bestemmingsplan kent: 'Als we nu kunnen aantonen dat ze dat nooit zo snel redden, elke tunnel in Nederland loopt uit.' Misschien biedt de inboedelverzekering een aanknopingspunt, want door het containerplatform kan de blusboot van de Amsterdamse brandweer er niet bij. En de geluidsoverlast van de werkplaatsen op het platform, is daar niets mee te doen? Want inspraakverordening of geen inspraakverordening, de burger knokt voor zichzelf. En Helma Hellinga droomt van het uitzicht op het Damrak in vroeger dagen. In haar kamer hangt een foto uit 1896, toen zelfs de Beurs van Berlage er nog niet stond. Lelijk vindt ze dat gebouw niet, integendeel, maar hoeveel weidser was toen het Damrak.

Ratten bijten elkaar dood als ze met velen in een kleine ruimte verkeren. Mensen niet, die schikken en plooien, overleggen en ruziën, bedisselen en regelen. Deze week in een 18-delige serie over de strijd om de ruimte: een privéstraat in Almere. Niemand had er eigenlijk om gevraagd: de projectontwikkelaars vonden het lastig, de verantwoordelijk wethouder beschouwde het als een schrikbeeld en de bewoners hadden geen mening want die waren er nog niet op het moment dat de beslissing viel. En toch kreeg Nederland deze week zijn gated community, onderdeel van het project Gewild Wonen in Almere. Aan het begin van de Bonairepier staat alleen een symbolische poort, maar als de bewoners willen dan hangen ze zware toegangsdeuren tussen de houten posten en zetten ze de bermen af met prikkeldraad. De slagzin van Nederlands snelst groeiende gemeente - ‘Het kán in Almere’ - zou zo een onverwachte draai krijgen. Maar als niemand het wilde, waarom staat Almere dan toe dat een deel van zijn openbare ruimte kan worden afgegrendeld? ‘Op de eerste tekeningen van de vier pieren aan de rand van de Eilandenbuurt stonden steigers getekend’, vertelt Hans Laumanns, projectleider Gewild Wonen. ‘De dienst Gemeentewerken zei meteen: “Die zijn te smal en liggen te dicht bij de woningen, die gaan wij niet beheren.” Bovendien beschik je als gemeente alleen over duffe dertig-maal-dertigtegels en wij wilden een maritiem karakter.’ Door de bewoners eigenaar te maken van de straat was er meer vrijheid en meer geld om de openbare ruimte in te richten. Want de extra kosten worden via de hypotheek door de bewoners zelf betaald, en dat is nog aftrekbaar ook. Arie Willem Bijl, wethouder Stedelijk Beheer, vond het prima, hij zag het niet alleen als een manier om te bezuinigen, maar ook als middel om bewoners meer bij hun leefomgeving te betrekken. Maar als PvdA-wethouder stelde hij één voorwaarde: de straten moesten voor iedereen toegankelijk blijven, aan gated communities wilde hij niet meewerken. En dus gingen de juristen van de gemeente aan de slag. Het recht van overpad bleek geen goede manier om de openbaarheid te garanderen omdat ‘erfdienstbaarheid’ gekoppeld is aan een specifieke groep en die dat kun je niet zo maar oprekken tot 155.000 Almeerders, of eigenlijk tot zestien miljoen Nederlanders of zelfs zes miljard wereldburgers. De ‘kwalitatieve verplichting’ leek wel soelaas te bieden: bewoners krijgen in hun kwaliteit van eigenaar de verplichting opgelegd om de straat te allen tijde toegankelijk te houden. Helaas struikelde deze constructie bij de notaris. ‘Juridisch kun je zoiets wel vastleggen’, zegt notaris De Jong, ‘maar stel dat er overlast is en bewoners stappen naar de rechter, dan is de kans groot dat die hen gelijk geeft als ze hun straat willen afsluiten. Privé-eigendom en openbaarheid botsen nu eenmaal met elkaar.’ En dus bevat het definitieve contract geen enkele opmerking over de toegankelijkheid van de straat, alleen dat er een bordje ‘eigen weg’ aan het begin moet staan om te voorkomen dat de gemeente aansprakelijk wordt gesteld als iemand over een losse stoeptegel struikelt. ‘Juridisch is het allemaal niet zo moeilijk’, zegt de jurist van de gemeente Almere, ‘je moet deze straat gewoon zien als een horizontale flat.’ Wethouder Bijl slikte de bitter pil en zegt nu manmoedig: ‘Bij een experiment moet je soms meer stappen doen dan je lief is. Maar ik moet er absoluut niet aan denken dat er slagbomen komen.’ De eerste van de 95 woningen aan de geprivatiseerde straten worden nu betrokken. Opvallend is dat de makelaars in hun folders nauwelijks reppen over de geprivatiseerde straat, het wordt eerder  weggemoffeld in cryptische formuleringen: ‘De straat is ook de speelplek, de keerlus is een zodanig interessante plek dat zij d.m.v. een hekwerk afgescheiden, meerdere functies op zich kan nemen. Het eiland is toegankelijk voor verhuiswagens, ambulances etc.’ Een privéstraat is in Nederland dus nog niet direct een unique selling point te noemen. De kwaliteit van de openbare ruimte is dat wel, zoals de luxueuze wandelpromenade op de naastgelegen Arubapier, ook een privéstraat. De treden die naar de promenade voeren, zorgen overigens dat je als passant intuïtief weet dat je niet welkom bent. Hoe groot is nu de kans dat bewoners hun pieren fysiek zullen afgrendelen? In zo’n keurig Vinex-wijkje als de Eilandenbuurt ligt dat niet zo voor de hand. Of het moest zijn om de slijtage van de straat te beperken, wat niet zo’n vreemde veronderstelling is omdat de bussen met architectuurtoeristen nu al af en aan rijden om het Gewild Wonen in ogenschouw te nemen. Maar belangrijker is dat Almere een belangrijk precedent heeft geschapen. In de grote steden is veel vraag naar veiligheid, weten projectontwikkelaars. Vooral senioren zullen gaan vragen naar gated communities, en dat is een groep die over veel geld en invloed beschikt. ‘Senioren willen we toch niet belemmeren in de realisering van een gezamenlijke en veilige woonomgeving met voldoende groen?’ vroeg Hans Leeuwenkamp van de Vereniging Eigen Huis onlangs retorisch op een conferentie die Almere over dit onderwerp organiseerde. Anton Zijderveld, hoogleraar sociologie aan de Erasmus Universiteit, ziet niets in deze voortgaande privatisering, dat leidt volgens hem tot een postmoderne verpulvering van verantwoordelijkheden. Wethouder Bijl deelde die vrees, maar toch is de privéstraat in Nederland een feit.

Ratten bijten elkaar dood als ze met velen in een kleine ruimte verkeren. Mensen niet, die schikken en plooien, overleggen en ruziën, bedisselen en regelen. Deze week in een 18-delige serie over de strijd om de ruimte: munitiedepots bij Vinexwijk Ypenburg. Het idee van de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening Extra (Vinex) is simpel: bouw nieuwe woningen in of vlakbij de stad, dan beperk je de mobiliteit en benut je de schaarse ruimte optimaal. Het voormalige militaire vliegveld Ypenburg, pal ten oosten van Den Haag, was dus een ideale locatie voor een Vinexwijk. Twaalfduizend woningen komen er op een strook land die ligt ingeklemd tussen de snelwegen die van Den Haag naar respectievelijk Rotterdam, Amsterdam en Utrecht lopen. Zelfs aan de roep om luxe woningen werd gehoor gegeven, voor de welgestelden is er deelplan 8: Park Boswijk. Tandarts Edward Jap Tjong, die elke dag van Amsterdam naar Den Haag forenst, was dolblij toen hij in Park Boswijk – ' De Romance tussen Wonen & Weelde' – een stuk grond kon kopen. Oké, verkeersknooppunt Prins Clausplein ligt op een steenworp afstand, maar daar zie je achter een veertien meter hoge wal niets van. Goedkoop was het ook niet, hij betaalde twee jaar geleden zes ton voor 554 vierkante meter grond, maar een huis op zo'n plek kan alleen maar in waarde stijgen. Dat blijkt ook bij zijn naaste buren: de rechterbuurman vraagt voor zijn bijna afgebouwde huis op een haar na een miljoen euro, je hoeft er zelf alleen nog een badkamer en keuken in te zetten. Het huis ter linkerzijde is bestemd voor de commerciële verhuur, voor ruim 3.500 euro mag je er een maand wonen. Misschien moet Jap Tjong dat huis maar huren, want zelf heeft hij geen bouwvergunning gekregen omdat zijn kavel te dicht bij de munitiedepots van TNO ligt en dat is volgens de Raad van State onveilig. Niet dat zijn buren verder van TNO liggen, maar die hadden al een definitieve bouwvergunning gekregen toen de Raad vorig jaar op 2 januari zijn beslissing nam. Zo'n vergunning is onherroepelijk, dus zij mochten wel bouwen. De veiligheidskwestie kwam aan het rollen toen Ada van Ootmerssen beroep aantekende tegen het bestemmingsplan van Ypenburg. Deze juriste woont al sinds 1969 anderhalve kilometer verderop, dus ver buiten de ruimst denkbare veiligheidszone. Het was haar noch om haar eigen veiligheid, noch om die van de toekomstige Boswijkers te doen, zij had een tweetrapsraket in gedachten. Van Ootmerssen wilde namelijk koste wat kost voorkomen dat er een bedrijventerrein in haar achtertuin zou komen, en door park Boswijk tegen te houden hoopte ze op een grondruil: de geplande bedrijven naast TNO, de villa's in haar achtertuin. Al vijf jaar lang bestookt ze gemeente en provincie met bezwaarschriften, en op 2 januari 2001 won ze dus een van haar zaken bij de Raad van State. Tenminste, de provinciale goedkeuring van het bestemmingsplan werd geschorst omdat de motivering van de veiligheid onvoldoende was. De vuurwerkramp van Enschede heeft de alertheid van bestuurlijksrechtelijk Nederland namelijk danig aangescherpt. Koortsachtig begon de provincie aan een nieuwe motivering. De luchtkwaliteit van de nabijgelegen A4 - een ander argument van Van Ootmerssen - werd gemeten en die bleek niet strijdig met de nieuwe Europese normen. De veiligheid van de munitiedepots bleek lastiger: TNO voert hier defensieonderzoek uit en had daarvoor een geheime vergunning die voorziet in een veiligheidszone van 300 meter. Maar met geheime vergunningen kun je tegenwoordig niet meer aankomen, dus besloot de provincie zekerheidshalve om de zone met honderd meter te vergroten, zodat in ieder geval voldaan werd aan de 'Van Houwelingen'-circulaire die woningbouw binnen vierhonderd meter van een munitiedepot verbiedt. Dat betekent echter wel dat er honderd huizen van park Boswijk 'onveilig' werden, volgens de provincie was dat acceptabel als TNO op termijn zou verhuizen. TNO, dat staande houdt dat er geen enkel risico is voor die huizen, verklaarde zich daartoe na topoverleg met Pronk en de provincie in principe bereid. De bouw van een nieuw laboratorium, waarvoor de eerste paal al was geslagen, werd stilgelegd. De zaak leek in kannen en kruiken. De gedupeerde kopers schreven mevrouw Van Ootmerssen - die erom bekend staat dat ze doorvecht tot de laatste snik - smeekbrieven om hun woongeluk niet langer te verstoren: het grootste deel van Park Boswijk was immers al gebouwd dus haar tweetrapsraket was sowieso al onklaar. Die brieven maakten weinig indruk op de gepensioneerde juriste. Maar ook de kopersvereniging bleek een juriste in haar gelederen te hebben en die wees fijntjes op artikel 3:13 van het Burgerlijk wetboek, dat het mogelijk maakt om iemand schadeplichtig te stellen die onevenredig zijn belangen uitoefent. Mevrouw van Ootmerssen zwichtte onder protest: 'Ik maak me zorgen om de rechtsstaat als burgers elkaar in de haren vliegen.' Maar toch kwam de zaak opnieuw voor de Raad van State. Nu was het TNO, dat door Van Ootmerssen in de zaak betrokken was geraakt, dat een schorsing aanvroeg. Het onderzoekslaboratorium wil namelijk wel weg, maar zo lang niet duidelijk is waarheen en wie dat betaalt, wil het zich formeel nergens aan binden. 'We zijn geen kantoor dat je zomaar even verplaatst', zegt woordvoerder Maarten Lörtzer. Eind november deed de Raad van State opnieuw uitspraak en stelde TNO in het gelijk. Behalve het kavel van Jap Tjong is er nog een tweede grondstuk dat voorlopig onbebouwd blijft. Het grote gevecht om de schadeloosstellingen kan beginnen.

Ratten bijten elkaar dood als ze met velen in een kleine ruimte verkeren. Mensen niet, die schikken en plooien, overleggen en ruziën, bedisselen en regelen. Deze week in een 18-delige serie over de strijd om de ruimte: de sloop van de naoorlogse wijken van Delfzijl. ‘Licht, lucht en ruimte’, luidde de heilige drieëenheid van het modernisme in architectuur en stedenbouw. Alledrie de componenten zijn in de Sterrenbuurt, een jaren-vijftigbuurt in Delfzijl-Noord, ruim voorhanden. Steeds ruimer zelfs, want de afgelopen jaren zijn de flats gesloopt die tussen de rijen laagbouwwoningen stonden. In Delfzijl blijkt dat niet alleen een gebrek aan ruimte tot problemen kan leiden, maar ook een overmaat. De sloop van de flats bleek onvoldoende om leegstand te voorkomen, nu zijn ook de rijtjeshuizen aan de beurt. Dat de hofjes al grotendeels leeg staan valt in eerste instantie niet zo op, je ziet alleen dat die huizen allemaal dezelfde vitrage hebben. De woningstichting blijkt die op te hangen om een verloederde aanblik te voorkomen, ze laat ook de voortuintjes nog regelmatig maaien. Het probleem van de Sterrenbuurt – een goedkoop, eenzijdig, verouderd woningbestand – zie je in veel naoorlogse wijken in Nederland, maar in de uithoek Delfzijl gebeurt het allemaal op veel grotere schaal. De stad was ooit gepland voor 80.000 inwoners, in werkelijkheid bleef de bevolking op minder dan de helft steken, op 33.000 om precies te zijn. Tenminste, op het hoogtepunt in 1985, want daarna begon een gestage neergang. En nog steeds vertrekken er elk jaar vele honderden Delfzijlers, vooral jongeren en mensen met geld.  Zelfs de toestroom van vluchtelingen kan het tij niet keren. Al vroeg onderkende Delfzijl de problemen. Het plan Kiezen én Delen voorzag in 1996 in de sloop van duizend woningen, waarvan er inmiddels al 630 zijn verdwenen. Maar toen de leegstand bleef stijgen, grepen Rijk en provincie in en dwongen de gemeente tot een nieuwe herstructureringsronde. Omdat ze te weinig vertrouwen hadden in  de lokale politiek werd een externe commissie geïnstalleerd, in de volksmond de commissie Tielrooij genoemd, naar haar voorzitter. Tielrooij kwam met een nieuwe sloopronde: de komende vijf jaar moeten er nog zeventienhonderd huurwoningen tegen de vlakte, plus driehonderd particuliere woningen. De Sterrenbuurt zal in 2006 compleet van de aardbodem verdwenen zijn, van de stad als geheel zal een kwart niet meer bestaan. Het College van B&W stribbelde heftig tegen. Niet omdat ze het oneens was met de aanpak en inhoud van de plannen, maar omdat het zich door de commissie Tielrooij in zijn autonomie voelde aangetast. Er ontstond bijvoorbeeld een hooglopende ruzie toen het gemeentebestuur eind vorig jaar voor 3,4 miljoen gulden het Molenbergplein liet renoveren, terwijl Tielrooij nog niet wist wat er überhaupt met dat plein zou gebeuren. De voorzitter van Tielrooijs projectgroep, Jan Franke, stapte eind augustus met slaande deuren op. Het werk van de stedenbouwkundigen ging ondertussen natuurlijk gewoon door, vorige week werd het plan Revitalisering Delfzijl aan de bevolking gepresenteerd. Dit masterplan schetst de contouren voor negenhonderd nieuwe woningen, want Tielrooij wil niet alleen slopen, op de leegkomende plekken moeten luxe, hoogwaardige woningen komen om de negatieve spiraal van wegtrekkende koopkracht te doorbreken. ‘Gevarieerde woonmilieus’ is het sleutelbegrip van het masterplan. Op de plaats van Sterrenbuurt-Zuid is bijvoorbeeld het thema ‘Center Parks’ uitgewerkt, rondom een meanderende vijver moeten 81 koopwoningen en 82  huurwoningen komen. Het is allerminst zeker dat die allemaal gerealiseerd worden, want Delfzijl heeft inmiddels geleerd dat bewonersaantallen kunnen tegenvallen en een derde deel van de geplande woningen heeft dan ook het etiket 'optioneel' gekregen. De bewoners van de huidige Sterrenbuurt verzetten zich nauwelijks tegen de plannen, ze zijn oud en moe. De meesten wonen al ruim veertig jaar in deze buurt, ze leven van een aow’tje. ‘Dat we weg moeten is tot daaraan toe,’ zegt Liny van Hooren van bewonersbelangenvereniging Sterrenbuurt, ‘maar waar komen we terecht? Al vanaf 1997 zitten we in onzekerheid.’ Veel bewoners zouden liefst in hun buurt blijven wonen, maar Ontwikkelingsmaatschappij Delfzijl (OMD) wil dat niet garanderen. De maximale toezegging luidt dat mensen in Delfzijl-Noord kunnen blijven, maar Noord is groot, de Sterrenbuurt is slechts een van de zes buurten. Nee, dan hebben ze het in West I beter voor elkaar. In dit kleine buurtje staan deels dezelfde rijtjeshuizen en portiekwoningen als in Delfzijl-Noord, ook die worden gesloopt, maar omdat de buurt zo populair is en bewoners niet willen verhuizen, komt hier wel nieuwbouw voordat de sloop begint. Liny van Hooren heeft de strijd voor een terugkeergarantie inmiddels opgegeven. Het enige dat Sterrenbuurters nu nog kunnen doen om in hun buurt te blijven is tussentijds verhuizen naar een woning die pas in de sloopronde 2004-2006 tegen de vlakte gaat en erop gokken dat de nieuwbouw tegen die tijd klaar is. Maar de praktijk is anders: de huurdersvereniging heeft haar handen vol aan mensen die een plaats krijgen aangeboden in het verzorgingstehuis. Als ze daar nu heengaan, lopen ze de verhuiskosten van 7.250 gulden mis waar ze recht op hebben als ze het nog een half jaar weten te rekken tot hun woning aan de beurt is voor sloop. De strijd in Delfzijl-Noord is de strijd van de kleine luiden.

Ratten bijten elkaar dood als ze met velen in een kleine ruimte verkeren. Mensen niet, die schikken en plooien, overleggen en ruziën, bedisselen en regelen. Deze week in een 18-delige serie over de strijd om de ruimte: hondenpoep in Amersfoort. Op het eerste gezicht lijkt het paradijs zich niet in de hemel te bevinden maar in Amersfoort. Vol trots laat de gemeente op haar website weten dat het een kinderrijke, groene, culinaire stad is vol festivals en monumenten. Onderzoeksinstituut Nyfer riep Amersfoort in 2001 uit tot de aantrekkelijkste stad van Nederland en Maxima keek haar ogen uit toen ze met een treintje de nieuwbouwwijk Kattenbroek kwam bekijken. Is alles er dan koek en ei? Nee, een klein probleem krijgt de stad maar niet onder controle: hondenpoep. Al jaren op rij blijkt uit de stadspeilingen die de gemeente organiseert dat de uitwerpselen van de trouwe viervoeter voor grote ergernis zorgen : 'Eén op de drie Amersfoorters ervaart veel overlast van hondenpoep in de buurt. Vooral in het Soesterkwartier scoort dit probleem hoog.' In maart startte de gemeente een pilotproject in twee wijken, waaronder het Soesterkwartier achter het station, dat vroeger een volksbuurt heette en nu een 'aandachtswijk'. Er kwamen hondentoiletten, hondenbezitters kregen poepschepjes en plattegronden met groene, rode en witte zones toegestuurd, en vooral: er werden twee surveillanten aangesteld die samen met de milieuagenten scherp toezicht zouden gaan houden. Kosten van deze kleinschalige pilot: tweehonderdduizend gulden, een derde deel van de jaarlijkse opbrengst van de hondenbelasting. Maar daarvoor had je dan ook een feestelijke startmanifestatie, compleet met een demonstratie van wereldkampioen Serge van der Zweep met zijn bordercollie, een informatiemarkt, de dierenambulance en de wethouder. Toch liggen de grasvelden die in de witte zone liggen – honden aan de lijn, poep opruimen verplicht – nog steeds bezaaid met poep. 'Ik heb nog nooit een surveillant gezien', zegt Jelle Groenendaal (15) uit het Soesterkwartier, 'en toen Roderick laatst per ongeluk op het grasveld voor het bejaardenhuis poepte reed er een politieauto langs die niet eens stopte. Ik heb de poep opgeruimd, maar dat konden zij niet weten.' De kans op een bon is inderdaad klein, zo blijkt uit cijfers van de gemeente: gemiddeld één bon van zestig gulden per drie weken. Als Jelle zijn golden retriever Roderick uitlaat, hangt er altijd een plastic zakje aan de riem om 'ongelukjes' op te ruimen. Niet zo vreemd voor een van de schrijvers van het werkstuk hondenpoep, een schoolopdracht voor Nederlands. Met zijn vieren enquêteerde ze buurtbewoners in het 'rampgebied', vergeleken ze technische oplossingen en interviewden ze verantwoordelijk ambtenaar Timo Vlijm die ze de uitspraak wisten te ontlokken dat honden 'totaal nutteloos' zijn: 'Ze zorgen alleen maar voor overlast met geblaf en hun uitwerpselen brengen alleen maar problemen.' Ze kregen een 9 voor hun werkstuk, hun site www.wegmetdehondenpoep.nl sneuvelde helaas toen de provider failliet ging. De scholieren keken vooral naar oplossingen voor de hondenbezitters zelf. Doorzichtige zakjes om de poep op te ruimen zien ze niet zitten, zo blijkt uit hun rapport, 'dat is super ranzig'. Een schepje is lastig mee te nemen, en bovendien 'wat moet je doen als je hond diarree heeft.' Uiteindelijk kozen ze toch voor een hondentoilet of 'uitlaadveldje'. Misschien is uitlaadveldje nog niet eens zo'n slechte verschrijving, want dat is wel wat honden doen: poep uitladen. Die vervolgens door iemand moet worden ingeladen, want honden gaan niet op een vies toilet. Maar de belangrijkste conclusie van de vier scholieren is 'dat de hondenbezitter nog steeds de grootste verantwoordelijkheid heeft'. En dat dat een probleem blijft, illustreert Jelle ongewild als we bij een van de Amersfoortse veldjes staan waar honden vrij mogen hollen en poepen. Eerst gaat Roderick er vandoor, pas na een kwartier vindt Jelle hem terug bij een vijver waar de hond belangstellend toe zit te kijken bij een visser. Ondertussen houdt Bruno, een rottweiler, het veld al snel voor gezien en gaat uitgebreid zitten poepen op het volgende grasveld, bij het bord 'dit park is een uitlaatplaats voor … mensen'. 'Daar kan ik dus niks aan doen', zegt mevrouw Van de Water met hondenbezitterslogica, 'hij vindt het daar gewoon lekker schoon. En bovendien loopt daarachter een vrouw met een hond, logisch dat hij even gaat kijken. En trouwens, er zit een gat in het hek waar hij doorheen kan, daar doet de gemeente dus niks aan.' 'Ik heb toch niks bij me', zegt mevrouw Van de Water als de inmiddels teruggekeerde Jelle voorzichtig informeert of ze het ook op gaat ruimen. Maar het aanbod om zíjn plastic zakje dan maar te gebruiken, kan ze niet afslaan en met een schuinse blik op mijn opschrijfboekje gaat ze aan de slag. Als ze terugkomt stort haar Bruno zich, als om wraak te nemen, op zijn Roderick. De praktijk blijkt een stuk heikeler dan in de gelikte reclamespotjes ‘de maatschappij dat ben jij’. Met het schoonhouden van straten en parken wil het niet erg vlotten, maar de strijd tegen de hondenpoep heeft in ieder geval wel gezorgd voor een verrijking van de Nederlandse taal. De handleiding ‘Gemeentelijk hondenbeleid’ rept van kwispelroutes, hondenhaltes en poepzuigers. Ook de poëzie bleef niet onberoerd: het aloude 'Hoge nood / hond in de goot' kreeg in Amersfoort gezelschap van 'Eerst de hond laten kakken / en dan even de schep pakken'. Maar onovertroffen blijft de poster die ik in de Amsterdamse binnenstad aantrof: 'U wou een hond? / Ruim op die stront.'

Ratten bijten elkaar dood als ze met velen in een kleine ruimte verkeren. Mensen niet, die schikken en plooien, overleggen en ruziën, bedisselen en regelen. Deze week in een 18-delige serie over de strijd om de ruimte: illegale villa's in Valkenswaard. In het centrum van het Noord-Brabantse stadje Valkenswaard is de bouw van twee urban villa's in volle gang. De strakke bouwblokken van vijf verdiepingen, bekleed met gladde bakstenen, zijn al bijna klaar. Maar op de plaats van de geplande derde villa houdt een ouderwets woonhuisje met een verfwinkel annex spuiterij moedig stand. Hier woont Marcel Bax van het gelijknamige schildersbedrijf. Eigenlijk had de ondernemer al lang in een luxe villa met overdekt zwembad aan de rand van het dorp willen wonen, maar de bouw van zijn droomhuis werd december vorig jaar stilgelegd omdat ten onrechte een bouwvergunning was afgegeven. Dat vindt althans het ministerie van Vrom, de gemeente Valkenswaard zelf denkt daar heel anders over en diende twee weken geleden een bezwaarschrift in. De gemeente zit namelijk knijp: als de villa van Bax inderdaad moet worden afgebroken dan dreigt de ondernemer met een schadeclaim van vijf miljoen gulden. Bovendien wil hij dan een ander grondstuk om zijn droom te verwezenlijken: ‘In een kippenhok op een Vinex-locatie ga ik in ieder geval niet zitten, dat kunnen ze vergeten.’ Minister Pronk van Vrom laat zijn tanden zien, hij maakt de belofte waar om ‘met sterke hand’ te regeren. Onder zijn bewind neemt het Rijk zijn verantwoordelijkheid - onderzoeken of de gemeenten hun eigen bestemmingsplan wel handhaven - serieus en het aantal handhavingsonderzoeken verdrievoudigde tot twaalf per jaar. In absolute aantallen is dat weinig, maar het schokeffect in de wereld van de ruimtelijke ordening is groot. Zeker in Valkenswaard, dat er de afgelopen jaren een potje van had gemaakt onder leiding van wethouder Piet Geldens van de lokale partij Valkenswaardse Belangen. Uiteraard wist Geldens heel goed dat het bestemmingsplan een villa van 1.480 kubieke meter, zoals Bax wilde, niet toestond. Bovendien had de provincie resoluut geweigerd om een ‘verklaring van geen bezwaar’ af te geven vooruitlopend op een nieuw bestemmingsplan. Meer dan vijfhonderd kuub accepteerde de provincie sowieso niet voor een burgerwoning in het buitengebied. Geldens wilde Bax echter snel weg hebben in verband met de vernieuwing van het stadshart, en verleende april vorig jaar toch een bouwvergunning, zo blijkt uit een reconstructie die het Eindhovens Dagblad deze zomer maakte. Dat kon hij doen omdat zijn partij de alleenheerschappij had in het college van B&W: de enige wethouder van een andere partij was eerder dat jaar opgestapt omdat hij het gesjoemel zat was, en de burgemeester was plots overleden. De zaak kwam aan het rollen toen de Inspectie voor de Ruimtelijke Ordening Zuid een kijkje kwam nemen. De inspectie had Brabant al langer in het vizier, want ook in de nabijgelegen gemeente Oirschot had ze al geconstateerd dat niet werd opgetreden tegen illegale activiteiten. In de evaluatie van 2000 schreef de inspectie: 'De gemeente hanteerde daarbij de filosofie dat de burger zo veel mogelijk geholpen dient te worden, ook al gaat dat ten koste van de wet- en regelgeving en zorgvuldigheid.' In Valkenswaard bleek het nog een graadje ruiger toe te gaan. Niet alleen was het provinciale bezwaar weggewoven, de villa van Bax bleek nog groter te zijn geworden dan de gewraakte 1.480 kuub. Volgens Bax was dat 'technisch beter' en hij had daarvoor bij de gemeente maar geen nieuwe vergunning aangevraagd 'want de wethouder heeft het al druk zat met het onderzoek van Dosker'. Dat onderzoek was nota bene gericht op de sjoemelende bestuurscultuur van Valkenswaard en de wethouder overleefde dit maar ternauwernood. Overigens trad Geldens later toch nog af. De inspectie vond nog een tweede villa op een plaats waar dat volgens het bestemmingsplan niet mag, de villa van aannemer Van Breugel aan het beekje Keersop. Ook hier had wethouder Geldens een bouwvergunning afgegeven als smeermiddel voor de stedelijke vernieuwing. Van Breugel had namelijk strategisch een paar stukken grond gekocht op de plaats waar de gemeente een bedrijventerrein wilde neerleggen. 'Mij is ordinair handjeklap verweten', zegt van Breugel nu, 'maar daar is geen sprake van. Ik had iets wat de gemeente graag wilde hebben, in onderhandeling kom je daar vervolgens uit.' En dat vindt hij iets heel anders. De inspectie besloot tot vernietiging van beide bouwvergunningen. Normaal is een papierversnipperaar daarvoor voldoende, maar nu zal ook een sloophamer nodig zijn: het gaat in beide gevallen om villa's waarvan het hoogste punt al bereikt is. Valkenswaard heeft daarmee een primeur. Voor het eerst in de geschiedenis heeft het ministerie van Vrom een bezwaarschriftencommissie bijeen moeten roepen om zich over een vernietigingsbesluit te buigen. Volgende week doet die commissie uitspraak in de zaak van aannemer Van Breugel, schilder Bax komt later aan de beurt. Zoals te doen gebruikelijk wachten alle partijen vol vertrouwen de uitslag af. De gemeente Valkenswaard heeft al aangekondigd dat ze, mocht de commissie toch negatief beschikken, in beroep zal gaan bij de Raad van State. Ook de advocaten van Van Breugel en Bax slijpen de messen. In Nederland is de strijd om de ruimte vooral een juridische.