Bouwers kijken liefst vooruit. Toch is het noodzakelijk om af en toe terug te kijken, al is het maar om vanuit het verleden een nieuw licht te laten schijnen over het heden. De serie ‘na dato’ onderzoekt vergeten episodes uit de bouwgeschiedenis. Deze maand: de corporaties van Lelystad Wie station Lelystad aan de westkant verlaat, stuit op een zandvlakte met betonskeletten van rijtjeshuizen, grote zandhopen en grommende draglines. Even denk je aan een Vinex-locatie in aanbouw, maar als je verder loopt zie je het verval: resten behang op slaapkamermuren, afbladderende schrootjeswanden, een stuk vitrage dat wappert in de wind. De 708 huizen van Schouw-Oost zaten vol asbest, daarom gaat de hele buurt tegen de vlakte. Schouw-Oost was een van de vele molenstenen die christelijke woningcorporatie De Opdracht om haar nek had hangen. WBL, de algemene woningcorporatie van Lelystad, had haar zaken beter voor elkaar: betere woningen, minder leegstand. Geen wonder, vond De Opdracht: zij had de slechte woningen in haar maag gesplitst gekregen door WBL. Onzin, vond WBL, De Opdracht was zelf bij de verdeling geweest en had ook nee kunnen zeggen, de problemen van De Opdracht waren gewoon te wijten aan haar zwalkende koers. Verzuilde reflex Op de tekentafels zou Lelystad de modernste stad van Nederland worden, deze New Town zou de voordelen van het suburbane leven combineren met een stedelijk voorzieningenniveau. Ook de bouw werd rationeel ter hand genomen: alle macht kwam bij de Rijksdienst IJsselmeerpolders te liggen. Die was niet alleen verantwoordelijk voor het stedenbouwkundig plan en het ontwerp van de huizen, maar ook voor de financiering. Eind jaren zestig werden de eerste 2.230 woningen uit eigen zak, dat wil zeggen uit de kas van Verkeer en Waterstaat, betaald. Later kwam er een 'rijkswoningbouwstichting' met bestuurders die werden aangesteld door het kabinet. Niks maatschappelijk middenveld dus, gewoon gecentraliseerde macht. In de loop van de jaren zeventig werd Lelystad een normale stad: de directeur van de Rijksdienst mocht niet langer tevens landdrost spelen, er kwam een gemeentebestuur met een college van B en W en er moest een gewone woningbouwcorporatie komen. Eén woningcorporatie leek voldoende, zo groot was Lelystad nu ook weer niet. In 1976 ging een groepje PvdA’ers aan de slag met de vorming van Woningbouwvereniging Lelystad (WBL). Omdat ze wel inzagen dat een geheel rode corporatie niet acceptabel was, trokken ze ook een VVD- en een CDA-bestuurder aan. Het was de tijd van de punk, het vechtkabinet van Den Uyl, de Molukse treinkapingen, maar toch dook plotseling de verzuilde reflex op: naast een corporatie op algemene grondslag moest er ook een christelijke corporatie komen. Daarbij speelde de NCIV, de christelijke koepel van corporaties, een belangrijke rol: hoe meer woningen bij christelijke corporaties, des te meer geld en macht. Lokale christelijke bestuurders, zonder ervaring in de bouwwereld, richtten toen De Opdracht op. Ondertussen was WBL er al in geslaagd om Berend Doorten aan te trekken, de spil van de Rijksdienst IJsselmeerpolders. ‘Ik heb de halve stad gebouwd', zegt hij zonder valse bescheidenheid. Doortens oordeel speelde een grote rol bij de keuze van de buurten die WBL uit de boedel wilde hebben. Zo koos WBL de buurt Grijze Kempenaar - genoemd naar de grijze betonstenen - ook al had deze buurt een slechte naam omdat er zeventig procent Amsterdammers woonde, vooral stadsvernieuwingsurgenten uit de Kinkerbuurt en Indische Buurt. Doorten: 'Kijk, met Amsterdammers moet je om kunnen en willen gaan, en daarbij merkte ik dat er een goede sfeer hing. Dat is ook gebleken, zelfs in de tijden van leegstand bleef de buurt stabiel.' Toch kreeg ook WBL haar portie problemen: zij werd de eigenaar van 131 HAT-eenheden, de Tjalk-flats. De Opdracht wilde deze flats niet hebben, want ze vreesde dat die jongeren al ras zouden gaan hokken en dat strookte niet met haar christelijke grondslag. Juist de Tjalk-flats werden het eerste probleem van Lelystad: inbraken, geweld,verpaupering, brandstichting. De HAT-eenheden zijn nooit allemaal verhuurd geraakt, en in 1983 besloot de WBL al om verdere verhuur te staken en de bewoners uit te plaatsen. Twee jaar later was het complex leeg en nog twee jaar later was er genoeg geld om het te verbouwen tot seniorenwoningen. Revolutionaire ramp WBL kampte eerder met leegstand dan De Opdracht en dat bleek louterend te werken. Terwijl WBL een rigoureus beleid uitzette met de Kniknotitie - die een knik in de leegstand teweeg moest brengen - modderde De Opdracht door. Met de mond onderschreef ze het beleid van WBL - liever leegstand dan negatieve inplaatsing - maar in de praktijk kon iedereen die dat wilde bij hen een woning huren. ‘De Telegraaf kopte dat de Reclassering al haar klantjes in Lelystad dumpte, en achteraf moet je toegeven dat dat klopte’, zegt Arend Heidenrijk die indertijd als woonmaatschappelijk werker voor De Opdracht werkte. ‘Huurders die bij ons aanklopten en die we liever niet wilden, adviseerden we om eens bij De Opdracht te gaan kijken’ zegt voormalig WBL’er Rita Hartmans. Veelvuldige wisselingen in het management van De Opdracht verergerden de zwalkende koers. En dan waren er de problemen met de technische staat van de woningen. De hemelwaterafvoerloze huizen in de wijken Jol en Galjoen, alle 737 van De Opdracht, trokken vlak na de oplevering horden belangstellenden uit binnen- en buitenland. Al snel bleek het revolutionaire systeem een ramp. De Opdracht claimde bij de Rijksdienst IJsselmeerpolders veertig miljoen gulden voor achterstallig onderhoud, uiteindelijk kreeg ze via de rechter tien miljoen. Langzaam zakte De Opdracht steeds verder weg. ‘Als we via advertenties een goede potentiële huurder kregen, dan brachten we hem met de auto naar onze woningen en vermeden we angstvallig de verloederde buurten van De Opdracht’, vertelt Hartmans. In 1992 werd De Opdracht met geld van het Centraal Fonds voor de Volkshuisvesting gesaneerd. ‘Meteen daarna hebben we hier op het stadhuis gezegd: we moeten proberen om tot één sterke coöperatie te komen’, zegt wethouder Bas Jan van Bochove. De CDA-wethouder was de ideale man om de corporaties zo ver te krijgen: zijn aantreden bij de dienst Volkshuisvesting doorbrak het enorme wantrouwen dat De Opdracht voelde voor een ambtelijke dienst die werd bevolkt door ex-WBL’ers. Toch duurde het vijf volle jaren voor het zover was. ‘Ze praatten als doven met de ruggen naar elkaar toe’, zegt Van Bochove op zijn laatste werkdag in Lelystad. Na twaalf jaar wethouderschap vertrok hij vorige mand naar de Tweede Kamer. Sterke druk vanuit het ministerie van VROM plus de belofte van het Centraal Fonds voor de Volkshuisvesting om nog een tweede maal financiële steun te geven aan De Opdracht, leidden in 1997 tot een fusie. Of eigenlijk tot een liquidatie van De Opdracht: de WBL bleef als toegelaten instelling bestaan, maar ging voor de goede vrede verder onder naam Centrada. Inmiddels is Centrada een strategische alliantie aangegaan binnen Lieven de Key. Voordelen van het vijanddenken Was het Lelystad anders vergaan als er, zoals gepland, gewoon één corporatie was gekomen? ‘We hadden de problemen effectiever aan kunnen pakken’, zegt Bochove, ‘maar slechts marginaal. De gigantische leegstand kwam natuurlijk in de eerste plaats door de bouw van Almere, de economische crisis en de veel te late aanleg van spoor en snelweg.’ Berend Doorten, die meteen na de fusie met de VUT ging, twijfelt: ‘Ik moet er niet aan denken dat we indertijd nog tweemaal zo snel een organisatie uit de grond hadden moeten trekken.’ En Heidenrijk en Hartmans, inmiddels allebei overtuigde Centrada’ers, zeggen terugblikkend dat de corporaties elkaar juist scherp hielden: ‘Elke maand keek je naar de leegstandscijfers, je wilde het vooral niet slechter doen dan de vijand.’  

Architecten en stedenbouwers krijgen steeds meer normen op hun tekentafel. Is ontwerpen in dit woud van regels en eisen nog wel mogelijk? ‘Poldernormen’ is een serie over de oprukkende normering. Deze maand: functiemenging. De klap van de vuurwerkfabriek in Enschede zal nog lang naklinken. Niet alleen in de hoofden en harten van de omwonenden en nabestaanden, maar ook in de ruimtelijke ordening. De menging van functies, in vele nota’s en toespraken bepleit, heeft in mei van dit jaar forse schade opgelopen. Schone kantoren zijn misschien nog acceptabel voor een buurt, maar alles wat lawaai, stof of stank produceert - en al helemaal alles wat veiligheidsrisico’s oplevert - moet zo ver mogelijk uit de stad worden verbannen. Milieuzonering is een belangrijk instrument om overlast te voorkomen. Het belang ervan groeit door de huidige dereguleringsoperatie: tachtig procent van de bedrijven valt straks onder een Algemene Maatregel van Bestuur van de Wet milieubeheer en heeft dus geen milieuvergunning meer nodig. Omdat de ‘corrigerende functie’ van de vergunning daarmee vervalt, benadrukt de Vereniging van Nederlands Gemeenten (VNG) de perspectieven die zonering biedt. In de brochure ‘Bedrijven en milieuzonering’ heeft de VNG voor bijna vijfhonderd soorten bedrijven de minimale afstand vastgelegd ten opzichte van een rustige woonwijk. Daarbij is gekeken naar geur, stof, geluid, gevaar, verkeer en visuele hinder. Alle bedrijven zijn vervolgens ingedeeld in zes categorieën, variërend van een minimale afstand van nul tot tien meter (categorie 1) tot meer dan anderhalve kilometer (categorie 6). Met nadruk stelt de brochure dat het slechts indicaties zijn, maar zoals dat gaat met gekwantificeerde grootheden: ze worden al snel tot harde eisen waar de rechter graag op terugvalt. Herenakkoord Veel gemeenten werken met dit systeem, sommige gebruiken het zelfs om functiemenging te bevorderen. Zo geeft Utrecht in delen van de stad die zijn aangemerkt als ‘gemengd gebied’ vrijstellingen aan bedrijven tot en met categorie 2. Dat klinkt ruimhartig, maar een buurthuis, plaatwerkerij of groothandel in bouwmaterialen mag al niet, die vallen onder categorie 3. Voor alle duidelijkheid, voor woonwijken is sowieso geen sprake van vrijstellingen. Niet alleen gemeenten zorgen voor scheiding van functies, ook bedrijven zelf verzetten zich uit alle macht tegen menging. Vanaf 1993 maakte Forbo-Krommenie bezwaar tegen de bouw van de Zaanse Vinex-wijk Saendelft op 180 meter van zijn fabrieksterrein. Het bedrijf was bang voor toekomstige klachten over de linoleumgeur en wilde bovendien niet beknot worden in zijn mogelijkheden tot uitbreiding. Maar de gemeente zette door, maakte het terrein in 1997 bouwrijp, keurde in 1998 het bestemmingsplan goed en begon de 814 woningen te bouwen. Beide partijen huurden deskundigen in, en zoals gebruikelijk kwam daar bij beide uit wat de opdrachtgever wilde horen. Uit het onderzoek van Zaanstad bleek dat maximaal tien procent van de bewoners ‘geurgehinderd’ wordt - precies onder de landelijke doelstelling van maximaal twaalf procent - terwijl het adviesbureau van de fabriek viermaal zoveel potentiële slachtoffers vond. Tot tweemaal toe schorste de bestuursrechter de bouwvergunning en in afwachting van een uitspraak van de Raad van State kwamen de partijen tot een herenakkoord: 290 woningen minder, Forbo kreeg het recht om vier hectare grond te gebruiken voor uitbreiding en het toegestane percentage geurgehinderden werd vastgesteld op maximaal dertig. In ruil daarvoor accepteerde Forbo dat de bufferzone kleiner wordt dan de zevenhonderd meter die de VNG adviseert. Ton naar advocaten Bedrijven zijn niet alleen bang om dicht bij woningen te zitten, ze willen ook liever bij elkaar uit de buurt blijven. In het manifest ‘Ruimte voor bedrijven’ stellen de werkgeversorganisaties dat de ruimtewinst door herstructurering van bedrijfsterreinen niet overschat mag worden. Fokke Veenema van MKB Nederland, een van de opstellers van het rapport: ‘Pronk gaat ervan uit dat er bij binnenstedelijke bedrijfsterreinen een ruimtewinst van 35 tot 40 procent te boeken is. Wij houden het op maximaal twintig procent, en onze collega’s van VNO-NCW zitten nog lager.’ Veenema ziet nadrukkelijk niet alleen de strenge milieuregelgeving als probleem, maar ook de afgenomen tolerantie van bewoners. Daarover kan Herman Bok van de gelijknamige verffabriek in de Amsterdamse Jordaan meepraten. Dit jaar deed de Raad van State uitspraak in een acht jaar slepende rechtszaak die een verontruste achterbuurvrouw tegen hem had aangespannen. ‘Dat mens dreef het zo ver op de spits dat zelfs het positieve oordeel van de brandweer en de gemeentelijke milieudienst geen genade vond in de ogen van de rechter. Ik moest instemmen met het oordeel van een onafhankelijke derde, dat werd TNO. Die eiste dat de veiligheidsdeuren die de brandweer had voorgeschreven aan beide zijden extra bekleed zouden worden, dat de sponningen werden vervangen en dat ik nog maar twee van de negen etages zou gebruiken voor opslag. Maar goed ik mag dus blijven.’ Bok ging het gevecht aan omdat hij zichzelf niet op een bedrijventerrein kon voorstellen. ‘Drie ton aan investeringen en een ton aan advocaten heeft me dat gekost. Het is maar goed dat je niet weet waar je aan begint.’ Niet iedereen kan dat opbrengen, het is dan ook niet verwonderlijk dat het aantal fabriekjes in de Amsterdamse binnenstad tegenwoordig op de vingers van twee handen te tellen is: er worden nog biljards, buggies, fietsen, zeven, ijs en tempé gemaakt, verder is er nog een distilleerderij, een machinebouwer en een kartonnagefabriek in bedrijf. Afgelegen bedrijfsterrein Bovenstaande voorbeelden illustreren hoe sterk de ‘ontmengingskrachten’ zijn in bestaande situaties waar al bedrijven gevestigd zijn of al mensen wonen. Maar op een tabula rasa is menging van functies bijna helemaal uitgesloten: de normering van de VNG wordt daar met passer en liniaal doorgevoerd want nieuwe bewoners staan klaar om elke hinder aan te vechten. Waar geen gewoonterecht is - ‘u wist waar u aan begon toen u hier kwam wonen’ - is het ontbreken van overlast de norm. In de Amsterdamse Vinex-wijk Nieuw-Sloten werd het plaatselijke café binnen de kortste keren gedwongen zijn deuren te sluiten wegens ‘gierende banden en buiten urineren’. Het bestemmingsplan werd gewijzigd, nu zitten er alleen nog een chinees en een hamburgertent in het winkelcentrum. Zo blijven monotone Vinex-locaties en afgelegen bedrijfsterreinen de norm. Minister Brinkhorst lanceerde onlangs het plan voor agrarisch-industriële complexen op industrieterreinen. Zijn voorstel sluit naadloos aan bij de toenemende scheiding van functies: eindelijk een platteland zonder landbouw. Op de Maasvlakte wil hij een volledig geïntegreerde varkensflat van drie verdiepingen zetten. Directeur Hein Dorresteijn van mengvoederbedrijf Cavo Latuco, nu nog gevestigd op industrieterrein Lage Weide, zou daar wel naast willen zitten. ‘Door de bouw van Leidsche Rijn is er ineens een stolp over ons industrieterrein gezet voor geluid, stof en geur. We hebben een koek gekregen die we als bedrijven onderling maar moeten verdelen. Maar de snelweg A2 eet al bijna de hele koek op.’ Officieel telt de snelweg niet mee, maar hij houdt zijn hart vast als toekomstige bewoners van Leidsche Rijn naar de rechter stappen onder het motto dat het ze niet interesseert of ze door de kat of door de kater worden gebeten.

Terwijl ik SimCity 4 uitprobeer, de nieuwste versie van het computerprogramma waarmee je een eigen stad kunt simuleren, kom ik in gedachten steevast terecht op het nieuwe bedrijventerrein van Hoofddorp. Alle kantoortorens van Beukenhorst-Oost zijn 'onder architectuur' gebouwd, het park management zorgt dat de gazons kort geknipt blijven en de 'actieve waterpartijen' goed onderhouden. 's Morgens tussen acht en negen stromen mannetjes en vrouwtjes vanuit het treinstation naar hun kantoor, 's middags tussen vijf en zes stromen ze weer terug. En bij goed weer eten ze tussen de middag hun lunchpakketten in de parkjes die de landschapsarchitect daarvoor heeft neergelegd. Elke keer als ik in Hoofddorp moet zijn, hebben bulldozers de vrije busbaan weer een stukje verlengd en hebben hijskranen nieuwe torens uit de grond getrokken. De architectonische stijlen verschillen - van een neonegentiende eeuwse burcht tot sobere minimalistische glasconstructies - maar de allesoverheersende indruk is die van een decor. Tot nu toe had Hoofddorp één voordeel boven SimCity: je kunt de rondlopende mannetjes en vrouwtjes om commentaar vragen. De vierde versie, die afgelopen januari verscheen, heeft dat manco verholpen door het programma te koppelen aan een ander spel van dezelfde programmeur, Sims, waarmee je je eigen mensen kunt scheppen. In SimCity 4 kunnen deze sims wonen, werken, tweedehands auto's kopen, belasting betalen en schelden als je er als burgemeester een potje van maakt. En dat gebeurt sneller dan je denkt, want een stad is moeilijk in de hand te houden. Het enige dat je als burgemeester kunt doen is investeren in de randvoorwaarden: zones prepareren voor wonen, dienstverlening en industrie, wegen en openbaar vervoer aanleggen, elektriciteitscentrales, politieposten en scholen bouwen, milieumaatregelen en belastingen instellen, et cetera. Maar of de sims er ook komen wonen en werken, dat kun je niet bestemmen - It's a free country. Het begin is makkelijk: een paar windturbines voor de energie, wat woonzones in lage dichtheden en bussen voor het openbaar vervoer. Zolang je de stad klein houdt blijven de beslissingen goed te overzien. Helaas werkt het spel megalomanie in de hand: je wilt genoeg geld in kas krijgen om musea te bouwen en genoeg inwoners om een universiteit te stichten. Bovendien moet je je wegen onderhouden en je ziekenhuispersoneel betalen. Als je stad niet bezwijkt onder files, milieuvervuiling of NIMBY-protesten, dan zijn er wel aardbevingen of rellen die je mooie plannen doorkruisen. In SimCity zijn geen verkiezingen, de sims kunnen maar op één manier stemmen: met hun voeten. Eigenlijk ben je als speler dus niet zo zeer een burgervader als wel een projectontwikkelaar die zijn concept ­ of dat nu een milieuvriendelijke plattelandsgemeente is of een dynamische metropool - zo goed mogelijk moet bewaken op straffe van leegloop. Een kwestie van city marketing dus, waarvoor je monumenten als de Taj Mahal of het Vrijheidsbeeld kunt inzetten. In oudere versies van SimCity kon je ook de Twintowers naar believen neerpoten, maar die optie is uit piëteit geschrapt. Edward Soja, hoogleraar stedelijke planning aan de University of California at Los Angeles, wijst er in het artikel Van stad tot simulacrum op dat 'het alledaagse leven zich gaat aanpassen aan de gesimuleerde realiteit van de computerspelletjes'. Als voorbeeld noemt hij de Leisure Worlds en Sun Cities die vanuit Californië oprukken. Deze geprivatiseerde themawijken kunnen zelfs failliet gaan, zoals Orange County in 1994 overkwam door speculaties van het investeringsfonds. Als virtuele burgemeester heb ik al diverse simcities over de kling gejaagd. Geen probleem, je begint gewoon een nieuwe stad. Helaas ontbreekt in de werkelijkheid de 'goddelijke optie' om alle sporen van de beschaving uit te wissen en een ongerept landschap achter te laten. Het zou trouwens wel een mooi gezicht zin, de Haarlemmermeerpolder vol water. SimCity 4 Uitgeverij Electronic Arts Inc., 2003 Ean 5030946031931, prijs ¤ 49,99</I