'Hoeft niet', luidt het commentaar van mijn negenjarige buurmeisje als ze ergens geen zin in heeft. Dit dreinende zinnetje spookt door mijn hoofd als ik langs de snelweg word geconfronteerd met het zoveelste autonome kunstwerk. Het is een machteloos 'hoeft niet', want beelden in de openbare ruimte kun je niet ontwijken. Kampioen is de stad Groningen, die de omringende snelweg in 1990 liet markeren met maar liefst negen kunstwerken (1). Aan de A2 wordt vlak onder Utrecht een heuse concurrentiestrijd uitgevochten: Nieuwegein begon in 1994 met twee kegels die een driehoek torsen ('deze entree wordt versterkt met een kunstwerk dat inspeelt op de ruimtelijke en inhoudelijke kenmerken van deze locatie'). Vijf jaar later sloeg overbuurman IJsselstein terug met roestige staalplaten die vlammen lijken te verbeelden (een 'baken' voor de stad die 'zo verscholen ligt achter de geluidswallen'). Autonome kunst? In ieder geval is het autonome profileringsdrift van gemeentebesturen. Ook bedrijven hebben er een handje om zich onder het mom van kunst te manifesteren. Langs dezelfde A2 staat ter hoogte van 's-Hertogenbosch een gewelfde vleugel met rode en blauwe zonnepanelen. Dit 'Zonnezeil' levert volgens de woordvoerder van energiebedrijf Essent net genoeg energie op voor 'een paar koelkasten'. Om het nieuwe bedrijventerrein langs de A67 op te leuken, huurde Venlo de kunstenaar in die eerder het Amsterdamse Damrak voorzag van postmoderne dreutels (2). De snelweg staat in het middelpunt van de belangstelling van architecten, stedenbouwers en kunstenaars. Stadscentra zijn uit, de periferie is in. Onder de titel 'A room with a view' is de eerste Architectuur Biënnale van Rotterdam er de komende maanden zelfs geheel aan gewijd. Vanuit onze huiskamer op wielen hebben we volgens hoogleraar mobiliteitsesthetiek Francine Houben recht op meer plezier, meer schoonheid en meer afwisseling. Er moet een einde komen aan de esthetische vervuiling van geluidsschermen en liefdeloze bedrijventerreinen en ze pleit voor het toevoegen van 'educatieve en artistieke bebakening'. Maar moeten we daar wel zo blij mee zijn? Vorige maand verscheen het boekje 'Beelden in de berm, 85 kunstobjecten vanuit de auto' van journaliste Karin van Munster, een bundeling van stukken die eerder in Trouw verschenen. Zeer neutraal beschrijft Van Munster de beelden die ze gedurende anderhalf jaar buiten de bebouwde kom aantrof, daarbij selecteerde ze niet op schoonheid, leeftijd of kunsthistorisch belang. Deze dwarsdoorsnede illustreert de explosie van kunst langs de weg: slechts vijf beelden dateren van voor 1980, de jaren tachtig zijn goed voor veertien beelden, in de jaren negentig komen er 49 beelden bij en de groei zet onbekommerd door in de eerste drie jaren van dit decennium: zeventien stuks.Tot zover de aantallen, hoe zit het met de kwaliteit? Daarop wil Van Munster geen antwoord geven. Kritiek leveren op kunstwerken is een heikel punt, volgens het cliché valt over smaak niet te twisten. Bovendien laad je in het post-Fortuyntijdperk snel de verdenking op je van plat populisme - 'Daar kun je met gemak zeven agenten van betalen'- of cultuurbarbarij - 'Dat kan mijn debiele neefje ook'. Desalniettemin: ik erger me wild aan de stortvloed van gefreubel langs 's heren wegen. Waarom bijvoorbeeld een tunnel onder een rivier markeren met gestileerde blauwe golven? (3) Moet dan werkelijk elk plekje worden opgeleukt, aangekleed, geduid? Toegegeven, er zijn ook gelukkige voorbeelden van autonome kunst langs de snelweg - zo is de staande, kopergroene ovaal tussen Almere en Lelystad een steeds terugkerende bron van vreugde als je over de A6 rijd. Ook de droge ingenieurskunst van Rijkswaterstaat, zoals de wokkel op de Amsterdamse A10 (4), is vaak prachtig. Maar de meeste kunst komt voort uit de macht der gewoonte: er is een plek, er is geld uit de eenprocentsregeling, er zijn kunstenaars. En er is gebrek aan talent. Dus kwam er twee jaar geleden aan de rand van Almere een 'Schrijfkanon' op de geluidswal te staan, als verwijzing naar de achterliggende literatuurwijk. Waarom een kanon? 'Ach, het is uiteindelijk gewoon jongensgedoe', zegt kunstenmaker Peter Zegveld. Autonome kunstwerken die slechts naar zichzelf en het ego van de kunstenaar verwijzen, roepen steeds meer verzet op. En zeker niet alleen onder Feyenoordsupporters. Neem bijvoorbeeld Ole Bouman, vooraanstaand architectuurcriticus en hoofdredacteur van Archis. In '301 steps' keert hij zich tegen 'de exitentiële schreeuw van getormenteerde kunstenaars' die hun 'zelfrespect ontlenen aan een duidelijk herkenbare prestatie voor de zogenaamde eeuwigheid'. Bouman pleit ervoor dat kunstenaars hun autonomie opgeven en meewerken aan het verrijken van openbare ruimtes, ook al is hun aandeel daaraan uiteindelijk onherkenbaar Zo ver gaan de kunstenaars van het Observatorium (5) niet. Met hun uitkijkpost op een geluidswal hebben ze een krachtig, monumentaal beeld geschapen, maar wel een beeld met een publiek effect: bewoners van de achterliggende woonwijk kregen een plein met uitzicht op de snelweg. De scheiding tussen snelweg en woonwijk is, plaatselijk, opgeheven. In de bundel 'De fenomenale weg - een visie vanuit de kunst op de snelweg en het landschap - schrijft architect/onderzoeker Paul Meurs: 'Het gaat er niet om nog meer objecten aan het door snelheid en grootschaligheid gefragmenteerde landschap toe te voegen.' In plaats daarvan wil hij kleine ingrepen die de samenhang tussen snelwegen en hun context herstellen. Een andere strategie tegen de 'visuele fopspenen van de omgevingskunst' is afkomstig van schrijver Dirk van Weelden. In NRC Handelsblad schreef hij: 'De terreur van middelmatige en stompzinnige kunst in het openbaar is waarschijnlijk een prijs die we voor het sociale en democratische bestel moeten betalen.' De democratie, en in haar verlengde de adviescommissies, welstandscommissies en masterplannen kun je niet afschaffen, dus pleit hij voor openbare kunstwerken die het binnen een jaar of twee begeven: 'Al was het maar om de levendigheid in de openbare ruimte te stimuleren. Doorstroom!' Helaas geven hedendaagse kunstenaars de voorkeur aan staal, steen, beton en andere onverwoestbare materialen. Om de wassende beeldenstroom het hoofd te bieden, zijn drastische maatregelen dus noodzakelijk. Elke kunstenaar die een beeld voor de openbare ruimte ontwerpt, zou verplicht moeten worden om een ander beeld aan te wijzen voor sloop. Zodat de eruptie van kunstzinnigheid visueel neutraal verloopt. 1 DE BOEKEN VAN GRONINGEN Wie: Daniel Libeskind Wat: Het idee was een boekenkast van 12 bij 25 meter, waar elke Groninger een boek in zou zetten. Dat bleek te moeilijk, dus maakte hij panelen met vage collages die zelfs van dichtbij onleesbaar zijn. Waar: A7, vlak voor Groningen. Libeskind trok lijnen en cirkels op de stadsplattegrond om de locatie te bepalen. Elke stap werd zorgvuldig gedefinieerd: 'De Kromme Is: een structurele doorsnede door de ruggegraat: neigend naar het Gindse' Wanneer: 1990 (950-jarig bestaan van de stad Groningen) Waarom: Een moderne variant op de stadspoort om de overgang tussen stad en platteland te markeren. Libeskind wees met behulp van zijn 'kababbelistiek' nog acht plaatsen aan, die zijn door andere kunstenaars ingevuld 2 DE EUROPESE MIJLPAAL Wie: Alexander Schabracq Wat: Een wereldbol, een zwart rechthoekig kader, een rugbybal met het woord 'Europa', een rooster en diverse frutsels op een roze paal. Kortom: alle gekheid op een stokje Waar: A67, vlak voor Venlo Wanneer: 1999 Waarom: Als grensstad heeft Venlo van oudsher een transportfunctie. Bedrijventerrein Trade Port West is bedoeld om goederen niet alleen te verslepen, maar er ook waarde aan toe te voegen. Het kunstwerk lijkt de verzinnebeelding van de assemblage die Venlo graag wil aantrekken, alhoewel de kunstenaar zelf zegt dat het gaat om 'de hoeveelheid ruimte van de mens en de begrenzing daarvan' 3 DOORSNIJDING Wie: Mary Teeuwen de Jong Wat: Golvende stalen pijpen van 7,5 meter komen aan weerszijden van de weg uit de dijk Waar: A16, afslag Kiltunnel bij Dordrecht Wanneer: 1981 Waarom: De weg duikt in een tunnel onder de Dordtsche Kil door. Voor het geval de automobilist dat ondanks de tolheffing van ¤ 1,70 niet zou merken, staan er symbolische golven in de berm. 'Het ontwerp was snel klaar,' zegt de gediplomeerde binnenhuisarchitecte over haar eerste beeld in de openbare ruimte. In een badkamer zou het inderdaad niet misstaan 4 DE WOKKEL Wie: ir W.F. Snieder, architect van Rijkswaterstaat Wat: Een vijftien meter hoge, gedraaide betonnen kolom die integraal onderdeel uitmaakt van de brug Waar: A10 rond Amsterdam, halverwege de Zeeburgerbrug Wanneer: 1990 Waarom: Markering van de plaats waar de invoegstrook uitkomt op de brug. In 1993 werd de weg verbreed en is de wokkel naar de andere kant van de A10 verplaatst. Sindsdien heeft het kunstwerk alleen nog een monumentale functie 5 OBSERVATORIUM Wie: Kunstenaarsgroep Observatorium (Geert van de Camp, Ruud Reutelingsperger, André Dekker)Wat: Een uitzichtspunt bovenop een wal van vervuilde grond. Het object is gemaakt van brokstukken asfalt afkomstig van een tijdelijke bouwweg, vangrails en gevlochten stalen kooien met puin Waar: A20, ten noorden van Rotterdam Wanneer: 2001 Waarom: Een relatie leggen tussen de snelweg en Vinex-locatie Nieuw-Terbregge: bewoners kunnen er bermtoerist spelen, automobilisten vangen een glimp op van de wijk