Bouwers kijken liefst vooruit. Toch is het ook noodzakelijk om terug te kijken, al is het maar om vanuit het verleden een nieuw licht te laten schijnen over het heden. De serie ‘na dato’ onderzoekt vergeten episodes uit de bouwgeschiedenis. Deze maand: de woonscholen. Fleurig steekt De Ravelijn af tegen de donkergroene velden, de huizen van twee verdiepingen zijn afwisselend zachtgeel, zachtblauw en wit geschilderd. Zo idyllisch ligt deze Maastrichtse wijk erbij, dat ze doet denken aan een 'Potjomkindorp', de bordkartonnen dorpen die in het achttiende-eeuwse Rusland langs de route van de tsarina werden gebouwd om haar te laten zien hoe goed ze wel voor haar onderdanen zorgde. De Ravelijn werd in 1955 gebouwd voor de 'heropvoeding van zwaksociale gezinnen' uit de verkrotte Maastrichtse binnenstad. De Limburgse hoofdstad was laat met haar 'woonschool', in het westen van het land waren deze heropvoedingswijken al voor de oorlog in zwang geraakt. En mislukt. Daardoor is Maastricht nu de enige stad waar nog een woonschool herinnert aan de tijd dat de arbeiders met harde hand werden verheven. In de jaren vijftig werden de gezinnen 'zwaksociaal' of 'maatschappelijk ziek' genoemd, hetgeen al een verzachting was van de vooroorlogse benaming 'ontoelaatbaar'. Dat predikaat was letterlijk bedoeld, het ging om gezinnen die door hun woongedrag niet werden toegelaten in de gemeentewoningen. Bovendien was er de angst voor besmetting van de nette arbeiders. ‘De slechte invloed van zulk een gezin op de omgeving moet niet onderschat worden’, schreef Ari Keppler in 1929. Hij was directeur van de Gemeentelijke Woningdienst van Amsterdam en de motor achter deze wijken. Voor het hardnekkige residu van verwaarloosde gezinnen, wanbetalers en ‘psychopathen van allerlei aard’ bouwde Amsterdam twee wijken: Asterdorp en Zeeburgerdorp. Tegelijk verrees in Den Haag de wijk Zomerhof, en in Utrecht het Kerkwegcomplex. De woningen in deze wijken heetten ‘verblijven’ en de huur ‘een vergoeding voor de verblijfskosten’. Zo werd benadrukt dat het ging om doorgangshuizen waar mensen tijdelijk werden ondergebracht om ze om te vormen tot ‘rustige, kalme bewoners’ en ‘regelmatige betalers’. Op verzoek van het Bevolkingsregister kregen de straten zelfs geen naam, zelfs de nummering hield geen verband met de straten doch liep gewoon door.De gedachte achter deze wijken was bij uitstek een sociaal-democratische: ook de los-vaste arbeider moest worden verheven. En bovendien: 'het dakloos blijven van dergelijke gezinnen kan in een geordende maatschappij evenmin worden toegelaten.’ Alleen de communisten ageerden fel tegen de ‘semi-gevangenissen voor ontoelaatbaren'. Inderdaad hadden de 'woonscholen’ daar veel van weg. De wijken werden aan de rand van de stad gebouwd als geïsoleerde enclaves die van grote afstand zichtbaar waren. De woning van de opzichteres was steeds zo gesitueerd dat ze in de gaten kon houden wie er in en uitgingen. Zeeburgerdorp was aan drie zijden omgeven door water, voor de enige toegangspoort lag symbolisch een ketting op de grond. Om het toezicht op de bewoning te vergemakkelijken kwamen de deuren van slaapkamers en keuken uit op de woonkamer De Haagse Zomerhof ging nog een stap verder: de vijfhoekige wijk was omringd met een muur, de toegangspoort ging ’s avonds om negen uur op slot. De 106 woningen waren verdeeld in drie categorieën voor de verschillende niveaus van onmaatschappelijkheid. De huisjes van de laagste klasse lagen in het hart van de wijk, aan straatjes die als spaken van een wiel ontsprongen aan de controlepost. ‘Het mitrailleursnest’ noemden bewoners deze post. De woningen in Asterdorp – ook een ommuurde vijfhoekige wijk – waren van binnen in donkere kleuren geverfd, terwijl de huizen van Zeeburgerdorp roomwit waren. Keppler was namelijk benieuwd welke invloed kleur zou hebben op de bewoners. En inderdaad: de sfeer in Zeeburgerdorp was aanmerkelijk beter dan in Asterdorp, waar het merendeel der bewoners ‘recalcitrant en opstandig’ was. Keppler weet dit niet alleen aan het uiterlijk – ‘Vroolijke kleuren, boomen en planten zijn eischen voor een dorp voor asociale gezinnen. Kalmte en vredigheid moeten bevorderd worden door het uiterlijk aanzien.’ – maar ook aan het feit dat Asterdorp met 131 woningen ruim tweemaal zo groot was. Hij kwam tot de conclusie dat honderd woningen al te veel was. Tegelijk realiseerde hij zich dat het dan onmogelijk zou zijn om in Amsterdam genoeg locaties te vinden voor de noodzakelijk geachte zesduizend woningen. Tegen de bouw van Asterdorp waren omliggende bedrijven tenslotte al in opstand gekomen. En dus maakte Keppler een plan voor grote complexen die in eenheden van zestig woningen beheerd zouden worden. Daarnaast wilde hij voor de ‘super-sociaal achterlijken’ speciale woningen laten bouwen met ijzeren tafels, ledikanten met strozakken en vaste lichten. Huur hoefden die bewoners niet te betalen, want ‘het verblijven in deze laatste inrichting zou niet anders beschouwd kunnen worden, dan als een schande.’ Tot uitvoering van deze plannen is het nooit gekomen, integendeel, halverwege de jaren dertig tekende de mislukking van de wijken zich af. De exploitatie was kostbaar, de doorstroming naar gemeentewoningen lukte nauwelijks en vooral: er was veel leegstand omdat de helft van de gezinnen met het etiket ‘ontoelaatbaar’ het eenvoudig verdomde om in zo'n wijk te gaan wonen. Ondanks de slechte ervaringen werd de idee van aparte wijken voor ‘onmaatschappelijken’ in de jaren vijftig opnieuw omarmd. De aanleiding daarvoor was tamelijk toevallig: tijdens de oorlog waren ‘asociale gezinnen’ uit het gebombardeerde centrum van Rotterdam ondergebracht op het Drentse en Overijsselse platteland waar de barakken van de werkverschaffingsprojecten toch leeg stonden. In die geïsoleerde omgeving bleek disciplinering goed te lukken. Na de oorlog werden de Rijksevacuatiekampen omgedoopt tot Gezinsoorden voor Maatschappelijk Onaangepaste Gezinnen en begon het spel van voren af aan. De gezinsoorden waren proeftuinen voor wetenschappelijk onderzoek, waar de heropvoeding systematisch werd aangepakt. Tegelijk kwamen er – met de opkomst van het maatschappelijk werk in de jaren vijftig – in de steden ‘heropvoedingswijken’. Soms door de oude asocialenwijken nieuw leven in te blazen, zoals in Utrecht en Den Haag, soms door een geheel nieuwe wijk te bouwen zoals de 104 woningen van De Ravelijn in Maastricht. Amsterdam hield absolute afzondering inmiddels voor ongewenst en bouwde aan de rand van de westelijke tuinsteden twee complexen van honderd woningen voor onmaatschappelijken. In uiterlijk waren ze niet te onderscheiden van de huizen van aangrenzende straten. Het leven ging kalm zijn gang: de onderzoekers deden hun wetenschappelijk werk, de maatschappelijk werkers schreven eindeloze rapporten en de bewoners verzetten zich lijdzaam. Pas in de jaren zestig veranderde het tij, isolatie en heropvoeding maakten plaats voor algemene zorg op buurtniveau. Onmaatschappelijkheid bestond niet langer, het nieuwe etiket luidde ‘achtergebleven en kansarme groepen’. En daarvoor moest de samenleving veranderd worden, niet de mensen zelf. De asocialenwijken die er nog stonden – Zeeburgerdorp was in de oorlog al gesloopt door de Duitsers – werden afgebroken. Alleen de maatschappelijk werkers van de Maastrichtse Ravelijn modderden nog een tijd door vanuit wijkcentrum De Goede Herder. De geplande doorstroming onder bewoners - na drie tot vijf jaar zouden ze terugkeren in de maatschappij – werd bij lange na niet gehaald. Eigenlijk was er alleen in de staf sprake van verloop. Pas in 1982 viel hier definitief het doek: bewoners kregen herhuisvesting aangeboden en een oprotpremie van vierduizend gulden, daarna zou de wijk gesloopt worden. Om verpaupering te voorkomen werden er tijdelijk studenten gehuisvest. Weer ontstond in De Ravelijn een monocultuur van bewoners, weer was de doorstroming laag, maar voor deze hoogopgeleiden was dat een vrijwillige keuze. Ze waren zo tevreden met hun wijk dat ze zich tegen de geplande sloop verzetten. Met succes: twee jaar geleden werd de wijk gerenoveerd en kregen de bewoners de toezegging dat ze tot 2013 kunnen blijven. Erkenning van De Ravelijn als sociaal monument lijkt binnen handbereik. Bronnen: Geschiedenis van de onmaatschappelijkheidsbestrijding in Nederland 1914-1970, Adrianne Dercksen en Loes Verplancke; De huisvesting van asociale gezinnen te Amsterdam, Gemeentelijken Woningdienst Amsterdam. Wonen op achterstand, Jos van Dieten, Stedelijk Instituut voor Sociaal Werk Maastricht  

Bouwers kijken liefst vooruit. Toch is het ook noodzakelijk om terug te kijken, al is het maar om vanuit het verleden een nieuw licht te laten schijnen over het heden. De serie ‘na dato’ onderzoekt vergeten episodes uit de bouwgeschiedenis. Deze maand: het gesloten bouwblok. Vraag een kind een huis te tekenen en je krijgt een vrijstaand huis met een schuin dak. Ook al is het kind geboren en getogen in een flat, dan nog krijg je een archetypisch huis met een schoorsteen, een eigen voordeur en plantjes voor de ramen. Iets soortgelijks gebeurt als je vraagt om een stad: tien tegen een dat een kind dan een rij aaneengesloten huizen tekent die direct aan de straat grenzen. Als je op papier de hoek om zou kunnen, zou de rij daar gewoon verder blijken te gaan. Voilá: het gesloten bouwblok in notedop. Net zo goed als het vrijstaande huis de uitzondering op de regel is geworden, zo is het gesloten bouwblok een achterhaald concept. De moderne stedenbouw maakte korte metten met de eeuwenlange praktijk van de stedelijke ontwikkeling. Strokenbouw luidde het mantra van de moderne stedenbouw, het bouwblok leek een gesloten hoofdstuk. Leek, want een voorzichtige kentering is zichtbaar. Maar hoe heeft het in de eerste plaats zover kunnen komen? Het bouwblok is geen uitvinding, het is een bijproduct van de verdichting van steden. Straten met vrijstaande huizen werden in de loop der tijd steeds verder volgebouwd. De middeleeuwse keur – de voorloper van de gemeentelijke verordening - legde rooilijnen vast om te zorgen dat de openbare ruimte niet werd opgeslokt, zo ontstonden gesloten wanden. Op de binnenterreinen van de bouwblokken vonden allerlei functies een onderkomen: ambachtelijke bedrijven, parken, kloosters, loodsen, wasplaatsen, sloppen. Zo ontstond een stad die was opgebouwd uit blokken met een strakke, openbare voorkant en een complexe, diffuse achterkant. Het was Haussmann die met deze traditie brak toen hij in 1853 zijn radicale herstructureringsplannen voor Parijs ontvouwde. Haussmann trok zijn grote boulevards dwars door de stad, verdreef de industrie naar de buitenwijken en scheidde arme en rijke Parijzenaars. Nog altijd lagen er gesloten bouwblokken tussen de boulevards, vaak driehoekig van vorm, maar die waren zo klein dat er geen plaats meer was voor een wildgroei van functies. In plaats daarvan kwamen er semi-openbare hoven die meerdere percelen ontsloten en waar orde en regelmaat heersten. Het wezenlijke kenmerk van bouwblokken – de tegenstelling tussen de voorkant en de achterkant/binnenkant – verdween daarmee, schrijven Jean Castex c.s. in ‘De rationele stad; van bouwblok tot wooneenheid’. In het voorwoord noemen de drie Franse auteurs hun boek ‘de studie van een doodstrijd’. Als volgende stap in de spiraal naar beneden beschrijven ze de Engelse tuinsteden uit het begin van de twintigste eeuw. Aanvankelijk werden er pogingen gedaan om stedelijkheid en beslotenheid te creëren in de zee van vrijstaande cottages. Het belangrijkste middel daarvoor was de ‘close’, meestal een doodlopende straat die aan drie zijden werd omsloten door zorgvuldig geplaatste huizen die verbonden waren met muren. Al snel verloor deze ‘herinterpretatie van het boerenhof’ het van de losse kavels: het bouwblok werd steeds verder opengegooid. Het gesloten bouwblok leefde nog één keer op, bij de Amsterdamse School. Want de Amsterdamse School behelsde veel meer dan de gevelarchitectuur waartoe ze vaak gereduceerd wordt: er was veel aandacht voor de structuur van de wijk waarbij het blok als organiserend element diende. In de Spaarndammerbuurt werd geëxperimenteerd met verschillende soorten van openbaarheid. Enerzijds waren er traditionele bouwblokken met speelplaatsen en tuinen aan de binnenzijde en onderdoorgangen naar de straat, maar er waren ook samengestelde blokken die uit dubbele rij huizen bestonden, zodat er aan de binnenzijde een openbaar plein ontstond. Verder werd er systematisch onderzoek verricht naar oplossingen voor de eenzijdige oriëntatie van de woningen en voor de problemen bij de hoekpanden. Castex wijst 1934 aan als einde van het blok in Amsterdam. In dat jaar bouwde Piet Zanstra een schijf met atelierwoningen aan de Zomerdijkstraat. Deze schijf was niet langer onderdeel van een blok: ‘de oriëntatie van de ruimte beperkt zich tot een oriëntatie op de zon.’ Overigens was Rotterdam de hoofdstad al voorgegaan met het afschaffen van het bouwblok: twee jaar eerder ontwierpen Brinkman en Van der Vlugt de flat Bergpolder. Het lot van het bouwblok is dan bijna beslist. In de vooroorlogse stadsuitbreidingen van Frankfurt viert het modernisme hoogtij: de strokenbouw komt op en het blok is alleen nog in rudimentaire vorm te herkennen doordat de flats nog een voor- en een achterkant hebben. Aan dit laatste verschil maakt Le Corbusier een einde met zijn Unités d’Habitation: reuzenflats op pootjes in een parkachtige omgeving. De stad heeft opgehouden te bestaan en is vervangen door een verzameling objecten. Maar helemaal dood is het bouwblok niet. Net zoals in een horrorfilm het monster aan het einde weer opduikt, zo is het bouwblok aan een revival begonnen. De onvrede met de anti stedelijke stedenbouw uitte zich vooreerst in theoretische werken, zoals het boek van Castex uit 1975, maar het afgelopen decennium is het bouwblok ook teruggekeerd in het straatbeeld. Dat wil overigens niet zeggen dat er weer klassieke negentiende-eeuwse blokken worden gebouwd, de historische reconstructie van Berlin-Mitte is wat dat betreft een uitzondering. In Nederland wordt volop gespeeld met variaties op het bouwblok, waarbij het centrale thema de verhouding tussen de openbare en de private ruimte is, en de vormgeving van de overgang tussen die twee. ‘De internationale aandacht voor de Nederlandse architectuur heeft veel te maken met deze pogingen tot herdefinitie van het bouwblok’, zegt Han Meyer , docent stedenbouwkundig ontwerpen aan de TU Delft. De bebouwing van het Oostelijke Havengebied in Amsterdam biedt een fraaie staalkaart. Op het KNSM-eiland staan superblokken, bouwblokken die uit één gebouw bestaan. Zondermeer het krachtigste voorbeeld daarvan is woongebouw Piraeus van Hans Kollhoff , dat zowel afgesloten als openbare binnenruimtes omvat. Eén pier verder, op Borneo Sporenburg, greep Adriaan Geuze terug op de zeventiende-eeuwse opbouw van de Jordaan. Omdat iedereen een voordeur aan de grond moest krijgen, kregen zijn bouwblokken alleen een buitenkant: voor binnenruimtes was simpelweg geen plaats meer. Binnenruimtes vind je wel op het Java-eiland. Sjoerd Soeters borduurde voort op het keurblok van de Amsterdamse grachtengordel en legde alleen de rooilijn en de verkaveling vast, daarbinnen konden architecten hun gang gaan. Soeters sloot de  bouwblokken echter niet af, er meandert een fietspad tussen de blokken door zodat de binnenterreinen openbaar toegankelijk zijn. Voor het echte gesloten bouwblok, met een harde tegenstelling tussen de openbare buitenkant en de private binnenkant, moet je naar de Rotterdamse Kop van Zuid. Zo goed als Rotterdam het gesloten bouwblok eerder afschafte dan Amsterdam, zo was het ook sneller met de herintroductie ervan. De woningblokken van Frits van Dongen omvatten, onzichtbaar voor het oog van de voorbijganger, binnenhoven met tennisbanen en een berkentuin. De stad leeft weer.  

Bouwers kijken liefst vooruit. Toch is het noodzakelijk om af en toe terug te kijken, al is het maar om vanuit het verleden een nieuw licht te laten schijnen over het heden. De serie ‘na dato’ onderzoekt vergeten episodes uit de bouwgeschiedenis. Deze maand: het woonerf. Bielzen, geveltuinen, klimrekken, verkeersdrempels en bomen midden op de weg, dat waren de belangrijkste ingrediënten van het klassieke woonerf. Vaak was het een optelsom van zoveel mogelijk inrichtingselementen, alsof een kind opdracht had gekregen om de hele blokkendoos te gebruiken. De lange lijn was taboe: overal knikken, verspringingen, hoeken en een patchwork van verschillende soorten klinkers. In weerwil van de zachte, vloeiende vormen die in de jaren zeventig de mode bepaalden, waren de woonerven hard en hoekig, met de zware eiken biels als onbetwist symbool. En nu de techniek het eindelijk mogelijk maakt om de zwierige lijnen van vloeistofdia’s te realiseren, is het woonerf volledig uit de gratie geraakt. Tussen 1992 en 1996 nam het aantal erven volgens cijfers van het CBS met veertig procent af tot iets minder dan vierduizend. Kratje bier Het woonerf is onlosmakelijk verbonden met de buurtinspraak en actiecomités van de jaren zeventig, maar oorspronkelijk komt het begrip voort uit een geheel andere visie. Stedenbouwkundige Niek de Boer bedacht het woonerf in1965 toen hij de wijk Emmerhout ontwierp, een grootschalige stadsuitbreiding van Emmen waarin de idealen van de CIAM gedachte nog springlevend zijn: scheiding van verkeersstromen, een hiërarchische ordening van de wegen. De Boer zag de straat als verlengstuk van de woning, en daarvoor moest de auto worden teruggedrongen. Hij maakte grote buurtontsluitingswegen die toegang gaven tot cul de sacs die werden ingericht als voetgangersgebieden met wat bescheiden parkeerplaatsen. ‘Dit zijn woonerven zoals ze horen, met die latere variant waar de auto overal kan komen wil ik niet geassocieerd worden’, zegt De Boer nu. Toch werd precies de menging van spelende kinderen en automobilisten de essentie van het woonerf. De auto was er te gast, en als hij zich netjes gedroeg was hij zelfs een welkome gast. Dit woonerf-nieuwe-stijl is geboren in Delft en een van de belangrijkste drijvende krachten erachter  was Joost Vahl, een leerling van Niek de Boer. Hij studeerde in 1969 af en zette de hiërarchische indeling van wegen radicaal overboord: kinderen en bejaarden moesten zich letterlijk overal veilig weten, alleen op snelwegen mocht het primaat van de auto blijven bestaan. In 1970 legde de Dienst Openbare Werken de eerste verkeersdrempel in de binnenstad van Delft, al snel stond die bekend als de ‘Vahl-heuvel’. Het was een klap in het gezicht van de automobilist die als symbool van de vooruitgang tot dan toe ruim baan had gekregen. Een raadslid klaagde dat de flesjes bier op zijn achterbank braken als hij over de drempel reed, waarop de directeur Openbare Werken hem publiekelijk het advies gaf om minder te drinken of zachter te rijden. De beweging kreeg extra wind in de zeilen door de publicatie van het artikel ‘Stop de Kindermoord’ van Volkskrantjournalist Vic Langenhoff die zelf een kind had verloren aan het autoverkeer. Oude straatjes in volkswijken gingen op de schop, maar ook het ontwerp voor de Delftse nieuwbouwwijk Tanthof – oorspronkelijk van de strenge hand van Bakema – werd grondig onder handen genomen. Bobbelpot De verbeelding was aan de macht: in Delft had je een ‘belboom’ waar burgers telefonisch een boom voor hun deur konden bestellen. Rotterdam had een ‘bobbelpot’ waar een miljoen gulden in zat: iedereen die wilde kreeg een drempel voor zijn deur zodat er soms drie achter elkaar lagen en dan weer hele stukken niets. In Eindhoven en Rijswijk werden grootschalige experimenten gehouden. In 1976 was het speelkwartier voorbij: de woonerven hadden zoveel succes dat er een wettelijke regeling kwam waarin de minimumeisen werden vastgelegd, het geheel werd bekroond met een blauw bord met een wit huis. Langzaam kalfde de invloed van stedenbouwkundigen af ten gunste van verkeerskundigen. Voortaan moest er elke vijftig meter een drempel komen, ook in doodlopende straten. Zelf werkte Vahl toen al lang in Lelystad, waar hij de Waterwijk geheel ontwierp op een snelheid van vijftien kilometer per uur, het stapvoetstempo van een paard. Maar een bord woonerf kwam er niet meer aan te pas. ‘Ik heb sowieso een hekel aan borden. Je moet je ontwerp zo maken dat er niet harder gereden kán worden. De truc is: zorg dat het gevaarlijk oogt, dan is het juist veilig.’ In 1986 kreeg hij voor zijn ontwerpen de Volvo Traffic Safety Award. In zijn dankwoord noemde hij deze autoprijs ‘een vreemde, ietwat pijnlijke ervaring’. Dutch woenerfs De grootste klap voor de woonerven was de wettelijke invoering van de dertig kilometerzones in 1983. Vanaf dat moment kregen gemeentes een derde optie, naast het woonerf en de standaardstraat. Zo’n zone was niet alleen goedkoper – een kwestie van een paar drempels – maar kwam ook tegemoet aan de onvrede van ouders die klaagden dat hun kinderen op een woonerf niet leerden om op de stoep te blijven. Terwijl het woonerf in Nederland langzaam in de vergetelheid raakte, begon het in het buitenland aan een tweede leven. Uit Frankrijk, Duitsland, Engeland en Amerika stroomden stedenbouwers, politici en bewonersgroepen toe en vertelden thuis over cours urbaines, Wohnbereichen of residential precincts. Maar vaak handhaafden ze het Nederlandse woord en praatten ze over woenerfs. ‘Vooral in Frankrijk zijn in de jaren tachtig prachtige dingen ontworpen om de auto te dresseren’, vertelt Boudewijn Bach, docent stedenbouwkundig ontwerpen aan de TU Delft. Ook Bach is een oudgediende uit de woonerfbeweging, vijf jaar geleden kreeg hij een fellowship om in Amerika lezingen te houden over de woonerven. ‘Je ziet onze oude ideeën aanslaan bij de beweging van new urbanism, in Engeland worden ze opgepikt door groepen die zich sterk maken voor home zones. Het is schande dat Nederlandse stedenbouwers het heft uit handen hebben gegeven aan de verkeerskundigen.’ Nieuwe toekomst? Het is verleidelijk om bij woonerven alleen te denken aan truttigheid, maar dat zou de kracht van het concept ontkennen. Woonerven verenigen en verzoenen tegenstellingen, en daarmee bieden ze een alternatief voor de standaardreactie van planologen en stedenbouwers om functies rigoureus te scheiden met hekken, veiligheidszones, ongelijkvloerse kruisingen en borden, veel borden. Heel voorzichtig zie je ook in Nederland weer nieuwe initiatieven van de grond komen. Zo won het Friese dorp Haskerhorne een eerste prijs in de prijsvraag Duurzaam Veilig Leven 2000 met de aanleg van een kerkplein dwars over een doorgaande weg. Het plein zorgt dat het kerkje niet langer weggedrukt aan de kant van de weg ligt en het dwingt automobilisten om gas terug te nemen. ‘Hij is in feite een gast op het kerkplein’, schrijven de inzenders. En er is geen biels of verkeersbord te zien.

Bouwers kijken liefst vooruit. Toch is het ook noodzakelijk om terug te kijken, al is het maar om vanuit het verleden een nieuw licht te laten schijnen over het heden. De serie ‘na dato’ onderzoekt vergeten episodes uit de bouwgeschiedenis. Deze maand: de keuken. Het project Gewild Wonen in Almere heeft duidelijk gemaakt dat staatssecretaris Remkes de behoefte aan individueel opdrachtgeverschap nogal overschat. Veel kopers schrikken terug voor de extra kosten en vooral de extra moeite die een geïndividualiseerde woning met zich meebrengt. Bij keukens is van zo'n schroom echter niets te merken. Voor veel Vinex bewoners is de eerste stap na aankoop de sloop van de ingebouwde keuken en de inbouw van een exemplaar dat wel overeenkomt met de eigen wensen en smaak. Met de keuken toont de Nederlander massaal zijn individualiteit en welvaart: ‘Toon mij uw keuken en ik zal zeggen wie u bent.’ Deze individualisering is van vrij recente datum, heel lang bepaalden professionals hoe de keuken eruitzag. Hun bemoeienis dateert van het begin van de twintigste eeuw, toen Lillian Gilbreth de bewegingsstudies uit de baksteenindustrie toepaste op het huishouden. Als je de productie van een arbeider kunt opvoeren van duizend naar 2.700 bakstenen per dag, stelde deze moeder van twaalf kinderen, dan moet je ook de professionaliteit en efficiëntie van het huishouden kunnen verbeteren. In Amerika bleef haar invloed beperkt tot de verbetering van het kitchen-cabinet, een kruising van een kast en een keuken, zo beschrijft Timo de Rijk in zijn artikel Efficiency en hygiëne: principes voor de modernisering van het huishouden. Maar in Europa en Rusland maakten haar ideeën furore onder progressieve architecten. Voor de stadsuitbreiding van Frankfurt ontwierp architecte Margarete Schütte-Lihotzky in de jaren twintig de eerste gestandaardiseerde keuken. Niet alleen de arbeider werd voortaan verheven, maar ook zijn vrouw. Verbetering van de hygiëne speelde daarbij een belangrijke rol. De Nederlandse Vereniging van Huisvrouwen wilde van deze progressieve idealen niet veel weten, bovendien waren zij als vrouwen uit de middenklasse allang schoon en netjes. Toch was de NVvH wel doordrongen van de noodzaak om de keukens te moderniseren omdat dienstbodes in de jaren twintig onbetaalbaar werden. Omdat ze de Duitse arbeiderskeuken te klein vond voor de Nederlandse middenklassewoningen liet de NVvH een eigen modelkeuken ontwerpen, de Hollandkeuken. Professionaliteit was daarbij het sleutelwoord: de vrouw als huishoudelijk ingenieur met de keuken als haar werkplaats. Daarin pasten geen pottenkijkers, de NVvH was dan ook tegen het doorgeefluik dat de firma Pander in de jaren dertig bedacht tussen keuken en woonkamer. De beide drijfveren – hygiëne en professionalisering - kwamen samen in de keuken die typograaf Piet Zwart in 1938 voor Bruynzeel ontwierp, de eerste Nederlandse keuken die geschikt was voor massafabricage. Deze Standaardkeuken had een terrazzo-werkblad en afgeronde hoeken om de boel makkelijk schoon te kunnen houden. Verder waren er praktische snufjes als een uitschuifbare broodplank en listige uitsparingen om de handdoeken op te hangen. Na de oorlog begon deze keuken aan zijn opmars en werd tot symbool van de jaren vijftig en zestig. Bij de opnamen voor de film Ja zuster, nee zuster die nu gemaakt worden, wordt dan ook een originele Piet-Zwartkeuken als decor gebruikt. Al snel groeide Bruynzeel uit tot de belangrijkste keukenproducent van Nederland. In 1965 werkten er twaalfduizend mensen voor het bedrijf, in veertien landen. Piet Zwart werd opgevolgd door beroemde ontwerpers als Kho Liang Ie (de Aquila-keuken), Pierre Cardin (de Pallas 'Pierre Cardin') en Jan des Bouvrie (Module 100). Maar toch werd het bedrijf vooral bekend om zijn oerdegelijke keukenblokjes. Anno 2001 heeft Bruynzeel ruim zestig procent van de projectenmarkt in handen. Voor projectontwikkelaars, woningcorporaties en institutionele beleggers geven duurzaamheid en naleveringsprogramma's de doorslag. Veel slechter doet de keukenfabrikant het op de markt voor luxe keukens, met een marktaandeel van vier procent staat hij op de derde plaats. Ondanks het aanbod van luxe keukens in alle stijlen - van nostalgisch tot hightech - kleeft aan het bedrijf het moralisme dat de Stichting Goed Wonen in de jaren vijftig propageerde: strak, degelijk, verantwoord, functioneel. De idee van de stichting was dat goed wonen automatisch zou zorgen voor goede mensen: het modernisme in notendop. Maar vanaf de jaren zeventig weigerden mensen steeds meer om zich voor te laten schrijven hoe ze moesten wonen. Een doorgeefluik was niet meer voldoende, de hele muur werd weggebroken om de keuken bij de woning te trekken. De inbouwkeuken verscheen ten tonele: alle apparaten verdwenen achter panelen, naar keuze in modern oranje of traditioneel eiken. Deze open keukens waren een verlengstuk van de woning. Het afgelopen decennium werden de rollen helemaal omgedraaid: niet langer wordt de keuken bij de woning getrokken, maar de woning wordt naar de keuken gebracht. Steeds vaker is de keuken het enige punt in huis waar de bewoners elkaar nog treffen en dus ook de plek die veel geld, tijd en energie mag kosten. De keuken is de woning geworden, of het nu een country keuken is met een grote schouw, of een strakke kastenwand en een reusachtig kookeiland waaraan je ook kunt eten. Apparaten mogen weer gezien worden: koelkasten tonen trots een bolle buik, afzuigkappen hangen als kunstzinnige objecten vrij in de ruimte. Alleen de computer, die voorzichtig zijn intrede doet als naslagwerk voor recepten en voor de automatische bestelling van boodschappen, wordt nog steeds geïntegreerd in het ontwerp zodat het vlakke beeldscherm zo min mogelijk opvalt. Blijkbaar is de computer nog niet 'gezellig' genoeg. Ondertussen knokt Bruynzeel voor een betere plaats op de markt voor luxe keukens. De eerste stap was het AP-project: het Aannemer-Particulierproject. Huizenkopers kunnen, voordat de bouw van start gaat, hun standaardkeuken aanpassen. Maar volgens John Borst, manager business development, was dat niet voldoende: het bedrijf moet de consument er rechtstreeks van zien te overtuigen dat Bruynzeelkeukens hip en bijdetijds zijn. Want levensduur en kwaliteit spelen bij de aanschaf nauwelijks meer een rol, na tien jaar willen mensen toch wat anders. Even overwoog Bruynzeel serieus om een andere naam te gaan voeren: vanwege de associatie met keukenblokjes leek de naamsbekendheid van maar liefst 98 procent eerder een nadeel te zijn dan een voordeel. Toch besloot het bedrijf onder eigen vlag een nieuw offensief te beginnen. Het meest in het oogspringend is de remake van de keuken van Piet Zwart die vorige maand op de Woonbeurs werd geïntroduceerd. Net als de New Beetle, de opvolger van de Volkswagen-kever, is het een combinatie van nostalgie en moderne techniek. Het keukenblad is niet langer van terrazzo maar van een graniet-composiet, de pianoscharnieren worden aan de binnenzijde ondersteund door zware kastdeurscharnieren. Maar het belangrijkste is dat de keuken in elke uitvoering geleverd kan worden: breder, hoger, extra kasten, ingebouwde apparatuur, afwijkende kleuren. Alles kan, al kiest de klant een keukenblad waarvan Piet Zwart zou gruwen. Het Gewild Koken is de norm.  

Bouwers kijken liefst vooruit. Toch is het noodzakelijk om af en toe terug te kijken, al is het maar om vanuit het verleden een nieuw licht te laten schijnen over het heden. De serie ‘na dato’ onderzoekt vergeten episodes uit de bouwgeschiedenis. Deze maand: de lopende bandwoningen van Coignet. ‘En de mens, die welvaart voor miljoenen maakt / Die machines hanteert, fabrieken beheert en robots regeert / Hoe bouwt de mens zijn huis?’ Met dramatische kracht wordt deze vraag gedeclameerd in de film  ‘Alle vogels hebben nesten’ die Louis van Gasteren in 1961 maakte over de eerste Coignetwoningen. Het antwoord luidde: ‘Steen voor steen bouwt de mens zijn huis / En bij elke steen wordt er een kind geboren / En bij elke steen heeft hij een slag verloren / Al verliezend bouwt de mens zijn huis.’ De boodschap was duidelijk: met traditionele woningbouw zou  ‘volksvijand nummer één’ nooit verslagen worden. Na de beelden van lopende banden met fietsen, flessen, broden en pakjes boter, duikt de camera de gloednieuwe fabriek van Dura-Coignet in en zien we het mengen van beton, het buigen van betonijzers, het storten van wanden en plafonds. Kozijnen worden gemonteerd, isolatie aangebracht en tegels gezet. Bijna alles is geautomatiseerd, de orderafdeling stuurt haar opdrachten via de buizenpost naar de werkvloer waar arbeiders met een shaggie in de mond de knoppen bedienen. En verder gaat het al: op speciale vrachtwagens worden de grote elementen naar de bouwplaats gereden, waar kranen ze op hun plek hijsen en leidingen door de uitgespaarde openingen worden gestoken. Na negen weken kunnen de bewoners erin. Ook in Nederland is de toekomst begonnen. Het Coignetsysteem hoort tot de zware montagebouw: ongeschoolde arbeiders produceren in fabrieken complete wanden, plafonds en zelfs natte cellen, andere ongeschoolde arbeiders zetten de huizen vervolgens op de bouwplaats in elkaar. Voor de complete montage waren slechts 425 manuren nodig. De eerste Coignetwoningen werden in 1955 in Frankrijk gebouwd, het Rotterdamse aannemingsbedrijf Dura haalde het systeem vervolgens naar Nederland. De eerste schreden van de systeembouw waren overigens veel eerder gezet.  In 1892 bouwde Coignet in Biarritz al een casino van geprefabriceerde betonelementen en in 1911 ontwierp Henri Ford een huis dat uit één stuk gegoten werd, inclusief badkuip. De eerste experimenten in Nederland begonnen vlak na de Eerste Wereldoorlog in Betondorp. Aanleiding was het tekort aan bakstenen, en toen de productie daarvan weer op gang kwam ebde de belangstelling snel weg. Ook architect Welschen kreeg nauwelijks poot aan de grond met zijn systeem om holle betonblokken aan elkaar te krammen. Pas na de Tweede Wereldoorlog was de tijd rijp voor systeembouw, het tekort aan geschoolde arbeidskrachten gaf de doorslag. Aanvankelijk nam Job Dura het systeem van Welschen in licentie, maar na een bezoek aan Parijs raakte hij overtuigd van de potentie van een grootschaliger aanpak. Daarvoor had hij wel een afnamegarantie nodig van duizend woningen per jaar, want een eenmaal opgestarte fabriek moest blijven produceren. De lijnen waren kort in die tijd, en een telefoontje naar minister Witte van Volkshuisvesting en Bouwnijverheid leek voldoende om de zaak te regelen. De gemeentelijke autonomie gooide aanvankelijk echter roet in het eten. Elke stad had haar eigen bouwverordening, brandweervoorschriften en bezonningsrichtlijnen. Zo eiste de gemeente Rotterdam een verdiepingshoogte van 2,80 meter, terwijl omliggende gemeentes niet verder wilden gaan dan 2,60 meter. De houding van Rotterdam riep in de pers grote kritiek op: voor de woningnood moest alles wijken. Groosman, door Dura aangetrokken als architect, liet uiteindelijk pragmatische gronden de doorslag geven: de verkeersviaducten bleken slechts hoog genoeg om wanden van 2,60 meter door te laten. Dura bouwde zijn fabriek aan de Rotterdamse Eemshaven, daar werden 12.500 woningen geproduceerd. Het eerste woningtype was de 845, vernoemd naar de gevelbreedte van 8,45 meter. Overal in de Maasmond, van Spijkenisse tot Krimpen aan de IJssel, vind je deze portiekwoningen van vier lagen op een plint van bergingen terug. Later werden er nieuwe varianten gemaakt: de G-serie bestond uit galerijflats van zes of tien verdiepingen, de S-serie uit terrasvormig gestapelde woningen, de P-serie waren portiekwoningen en er kwamen zelfs eengezinswoningen van de lopende band. Omdat de reikwijdte van een fabriek beperkt was – transport over meer dan veertig, vijftig kilometer was onrendabel – begonnen ook andere aannemers fabrieken te bouwen:  Indeco in Zaandam voor de Amsterdamse markt en Neduco in Helden-Beringe voor de Brabantse markt. De Coignetwoningen waren aanvankelijk een groot succes. Samen met Elementum, een ander montagebouwsysteem, was Coignet eind jaren zestig goed voor veertig procent van de systeembouw. Maar begin jaren zeventig begonnen de beperkingen van de starre productiewijze te knellen: wijzigingen in de plattegronden waren niet mogelijk en de zware kranen legden grote beperkingen op aan het stedenbouwkundige ontwerp. Als een dinosaurus bezweek het systeem van de zware montagebouw onder zijn eigen gewicht, in 1977 werden de laatste 98 woningen geplaatst in Heerhugowaard. De systeembouw zou zich verder ontwikkelen in de richting van de gietbouw. Een belangrijk deel van de Coignetwoningen is ondertussen gesloopt, of wacht dit lot binnen enkele jaren. Bouwkundig verkeren ze in redelijke staat, maar energetisch zijn ze matig tot slecht. Renovatie voor de korte termijn is nog wel haalbaar, maar een totale opknapbeurt is bijna net zo duur als nieuwbouw. Toch gloort er een nieuw perspectief voor de Coignetflats. Dura Vermeer Stedelijke Ontwikkeling kreeg in 1999 opdracht om een plan te maken voor drie 845- flats in een van de voorsteden van Rotterdam. De 845-serie bestaat uit trappenhallen met steeds links een vierkamerwoning en rechts een driekamerwoning. Dura wil de driekamerwoningen er tussenuit zagen, zodat je een plint overhoudt met daarop een rij losse torentjes. Elk torentje wordt één woning met een inhoud van maar liefst 1.700 kubieke meter, viermaal zoveel als een doorsnee Vinex-woning. ‘Wij schrokken ook van die inhoud’, zegt directeur Rob Vester, ‘we hadden er niet bij stilgestaan dat de oorspronkelijk woningen al tamelijk groot waren. Toch zou de vraagprijs slechts op 1,3 miljoen gulden uitkomen, en dat midden in de Randstad.’ Het is een extreem geval van verdunning: van de oorspronkelijke 144 woningen blijven er slechts 18 over. De woningcorporatie die opdracht gaf tot de studie, heeft het plan voorlopig dan ook in de ijskast gezet. Sloop blijkt relatief weinig problemen op te leveren – op de planlocatie zijn al vier Coignetflats tegen de vlakte gegaan – maar gedwongen verhuizing om plaats te maken voor yuppenpaleizen is moeilijker te verkroppen. Vester: ‘Zo’n ingreep is alleen haalbaar als die is ingebed in de aanpak van de complete wijk. Hopelijk komt het zo ver, want het is zonde om deze kubieke meters te slopen om er vervolgens nieuwe voor terug te bouwen.’ Met dank aan Helma Hellinga