Hij maakt een bescheiden en introverte indruk, maar is uiterst ambitieus en gespecialiseerd in public relations. Architect Ben van Berkel, bouwer van de Rotterdamse Ersmusbrug, is hard op weg naar de top. ‘Wat hij doet, is altijd omgeven door geroezemoes.’ De roem van architect Ben van Berkel (41) was met de Erasmusbrug in één klap gevestigd. De bouw van de geknikte pyloonbrug over de Maas ging gepaard met een vloedgolf aan publiciteit, critici roemden de speelse vormgeving, de gemeente kreeg een prijs voor excellent opdrachtgeverschap en Rotterdammers sloten de Zwaan in hun hart. ‘Hier zal de zeewind in de kabels harp spelen’, dichtte Peter Schat. Eind 1996, een maand na de feestelijke opening, begon de brug door een combinatie van regen en harde wind te trillen. De Maasstad weende. Nieuwe schokdempers losten het probleem op en sindsdien figureert de Erasmusbrug weer onbekommerd in fotoboeken en films, het is het internationale logo voor het nieuwe Rotterdam. Toch is de brug niet representatief voor het oeuvre van Van Berkel, een van Nederlands beroemdste architecten. Buitenlandse architectuurliefhebbers die snel een indruk willen krijgen van zijn werk, worden met bussen naar Amersfoort gereden waar negen projecten van hem zijn gerealiseerd. Charme Zijn allereerste gebouw staat op het Amersfoortse industrieterrein De Hoef. Het kantoorpand van Karbouw is een vloeiend object met scherpe hoeken en een huid van baksteen, glas en golfplaten, dat op een strenge vlakte van zwart asfalt staat. Op de asymmetrische leestafel in de hal ligt een stapel architectuurbladen. Het laatste nummer van De Architect bericht dat Van Berkel de prijsvraag voor de nieuwe brug naar de Utrechtse wijk Leidsche Rijn heeft gewonnen. Opdrachtgever Michel Schoonderbeek (44) is nog steeds verliefd op zijn kantoor. Als projectontwikkelaar annex aannemer wilde hij met zijn onderkomen een visitekaartje afgeven. ‘Toen we moesten verhuizen uit een historisch pand in de binnenstad, wees iemand me op Van Berkel. Ik ben gaan praten en binnen twee minuten waren we het eens. Hij kreeg de opdracht ter plekke.’ Van Berkels charme, die alom wordt geroemd, speelde daarbij een belangrijke rol. ‘Hij luistert goed en bevestigt je steeds in je ideeën en suggesties. Hij complimenteert je drie keer en neemt alles mee, maar uiteindelijk is hij helemaal niet in jou geïnteresseerd. Thuis begint hij gewoon opnieuw, en terecht. Vervolgens moet een architect wel tegenspel krijgen van de opdrachtgever, dat geldt voor Van Berkel in het bijzonder. Je moet hem indammen, anders verliest hij zich in uitbundigheid.’ Dat heeft Schoonderbeek zelf ondervonden toen hij Van Berkel opdracht gaf om de Amersfoortse villa Härtel te verbouwen tot restaurant. ‘De logistieke indeling en de uitstraling klopten niet. Maar dat fiasco reken ik mezelf aan. Ik heb zitten suffen en niet gezorgd voor een sterke tegenspeler met horeca-expertise.’ Het restaurant ging verscheidene malen over in andere handen en is nu betimmerd met donkere lambrizeringen. Voor de ramen hangen gedrapeerde gordijnen. Kritiek heeft Schoonderbeek wel op de manier waarop Van Berkel omgaat met kritiek. ‘In een open brief in de Volkskrant wierp hij elke verantwoordelijkheid voor de trillende Erasmusbrug verre van zich. Dat was volgens hem het pakkie-an van de ingenieurs van de Dienst Gemeentewerken. Dat vind ik zwak, met dat soort vluchtgedrag maak je opdrachtgevers juist kopschuw.’ Mystificatie ‘Een post-hippie die naar symfonische rock luisterde’, zo omschrijft Eugène Springer (45) de jonge Van Berkel, ‘een heel vriendelijke jongen, die surrealistische olieverfschilderijtjes maakte en zich helemaal bewusteloos las.’ Ze leerden elkaar midden jaren zeventig kennen op de retoucheerafdeling van de drukkerij van de Wehkampgids en Troskompas. Via het leerlingwezen van de Lagere Grafische School zat Van Berkel daar met een penseel plaatjes bij te kleuren. ‘Hij was afkomstig uit een doorsnee Utrechts gezin, zijn vader was hospik’, zegt Springer. ‘Thuis werd er piano gespeeld, maar het was zeker geen broedplaats van creativiteit.’ Springer haalde hem ‘uit zijn donkere hol’ en droeg hem voor als werktekenaar bij de grafisch ontwerpstudio Will van Sambeek & Cie in Amsterdam. ‘Hij is toen bij mij in huis komen wonen. Ook in die tijd was hij al gedreven, maar gezelligheid stond voorop. Pas bij de ontwerpstudio ging hij gas geven, dat was de inspirerende omgeving die hij nodig had. Twintig was hij toen.’ Achteraf is Springer niet verbaasd over zijn succes: ‘Je zag zijn talent. Maar dat hij de architectuur in zou gaan, nee, dat had ik 25 jaar geleden niet kunnen denken.’ Het was Van Berkels baas Will van Sambeek (63) die de vonk van de architectuur deed overspringen. Deze grafisch ontwerper was sterk geïnteresseerd in De Stijl, de architectuurstroming uit het begin van de eeuw. ‘Ik reisde Nederland rond om te inventariseren wat daarvan nog over was. Ben ging mee om foto’s te maken, dat was zijn kennismaking met de architectuur. Het was een heel vrije jongen, zonder remmingen. Als we ergens een interieur wilde fotograferen, stond hij al binnen voor ik er erg in had. Op dat gemak was ik weleens jaloers.’ Van Berkel wilde hogerop en vroeg Van Sambeek, zelf docent aan een kunstacademie, wat hij in de avonduren het beste kon gaan studeren. ‘Ga nou eerst eens naar de mavo, dat is goed voor je algemene ontwikkeling’, antwoordde die. Maar Van Berkel meldde zich aan bij de Rietveldacademie. Ondanks een ontbrekende vooropleiding werd hij aangenomen bij de avondopleiding binnenhuisarchitectuur. In die tijd begon Van Berkel zich ook intellectueel te ontwikkelen. Van Sambeek: ‘Hij was helemaal wild van Proust. Tegen mij zie hij: “Dat moet jij ook gaan lezen.” Maar als ik dan vroeg waar het over ging, kwam hij niet verder dan dat het mooi geschreven was. Hij was vooral geboeid door het hoogstaande, door het magische. Die hang naar mystificatie zie je ook in de presentatie van zijn ontwerpen.’ Jeugdvriend Springer herkent daarin de compensatie voor zijn magere middelbare-schoolopleiding: ‘Hij moest een forse inhaalslag leveren. Af en toe heeft hij daardoor nog steeds de neiging om dingen moeilijker voor te stellen dan ze zijn. Maar die achtergrond gaf hem ook een enorm doorzettingsvermogen. Niet rücksichtlos, maar intuïtief en vrolijk.’ Dat was ook de manier waarop Van Berkel in contact kwam met Nederlands beroemdste hedendaagse architect, Rem Koolhaas. Eind 1980 wijdde het Stedelijk Museum een tentoonstelling aan diens werk. Bij de opening stapte Van Berkel onbekommerd af op de schrijver van Delirious New York, tevens docent aan de prestigieuze Architectural Association (AA) in Londen. In een handomdraai wist hij een uitnodiging los te peuteren om aan deze privé school te mogen studeren. Om aan geld te komen vroeg hij een studiebeurs aan bij de voorloper van het huidige Fonds voor Beeldende Kunsten, Vormgeving en Bouwkunst. Luce van Rooy (60) zat destijds in de commissie. ‘Eigenlijk verleenden we geen studiebeurzen, die vielen onder het ministerie van Onderwijs. Maar die jongen maakte fantastische tekeningen en dus vonden we dat hij zich verder moest kunnen bekwamen. Ik heb nog schilderijen van hem geëxposeerd in mijn architectuurgalerie, emotionele landschapjes, hij maakte er elke dag een.’ Luce van Rooy bevestigt zijn contactuele kwaliteiten: ‘Hij weet precies wanneer hij langs moet komen of even moet bellen. Zo heeft hij veel goodwill gekweekt bij stedenbouwkundige Riek Bakker die toen de Kop van Zuid onder handen nam.’ Oorspronkelijk was Van Berkel alleen als esthetisch adviseur aangetrokken, uiteindelijk ging hij er vandoor met de hoofdprijs: het ontwerp voor de Erasmusbrug. Spons Tijdens zijn studie in Londen stond Van Berkel sterk onder invloed van Zaha Hadid, een Iraanse deconstructiviste die hij als zijn goeroe beschouwde. Later nam hij afstand van deze architectuurstroming. Toen ontmoette hij ook Caroline Bos, zijn latere vrouw, die in Londen kunstgeschiedenis studeerde. Zij werd de intellectuele kracht achter Van Berkel. Hij tekent en associeert, zij schrijft en theoretiseert. Ook in die tijd verwaarloosde hij zijn Nederlandse contacten niet, over belangrijke tentoonstellingen schreef hij samen met Bos onder andere voor de Volkskrant, Archis en Wonen TABK. Na zijn afstuderen werkte hij een klein jaar in Zürich, bij de Spaanse architect Santiago Calatrava. Terug in Amsterdam, het was inmiddels 1988, richtten Van Berkel en Bos het gelijknamige architectenbureau op. Jacob van Rijs, architect van het jonge bureau MVRDV, was de eerste werknemer van het bureau. ‘Tijdens mijn afstuderen was hij mijn mentor, daarna heb ik anderhalf jaar bij hem gewerkt, een paar dagen in de week. Dat was vrij intiem, we werkten aan de keukentafel. Hij kan goed sturen: hij laat je vrij en tegelijk houdt hij de controle. Door zijn opleiding aan de AA heeft hij een Angelsaksische achtergrond, daar leer je alles met alles te verbinden. In Nederland maakt die retorische instelling veel indruk, ook al is het niet altijd even helder. Na zijn terugkeer had hij wat exotisch, dat heeft hij slim uitgebuit.’ Als architect is Van Berkel moeilijk te plaatsen. Hij zegt niet naar esthetiek te streven, en maakt tegelijk uiterst fraaie gebouwen. Hij verzet zich tegen de personificering van de architectuur, maar is niet weg te slaan uit de publiciteit. Hij is meer een kunstenaar-architect dan een ingenieur-architect zoals die aan de Technische Universiteiten van Delft en Eindhoven worden opgeleid, toch is de computer voor hem een veel belangrijker gereedschap dan voor de meeste ingenieurs. Hij houdt van complexiteit en begint zijn ontwerp steeds vanuit een gedetailleerde analyse van de omgeving en het programma van eisen. Zo telde hij voor het herontwerp van het Arnhemse stationsgebied eerst de voetgangersstromen, de diagrammen stopte hij in de computer die het geheel vertaalde in vloeiende ruimtes. Analyse en ontwerp lopen bij Van Berkel in elkaar over: computerprogramma’s zetten uiteenlopende en deels strijdige variabelen om in een driedeminsionale vorm. De architect stuurt het programma en kiest de vorm die hem bevalt. Van Berkel gaat nog net niet zo ver als de Amerikaanse architect Greg Lynn, die de keuze van de software als de belangrijkste stap in het ontwerpproces beschouwt. Terwijl Nederlandse architectuurstudenten worstelden met de erfenis van De Nieuwe Zakelijkheid, bestudeerde Van Berkel de deconstructivisten en postmodernisten. Zelf noemt hij ook MTV, snelwegen, moderne kunst en de eerste maanlanding als inspiratiebronnen. Hij beschikt over een groot adoptievermogen. Bij de Erasmusbrug is hij zelfs van plagiaat beschuldigd, zijn leermeester Calatrava had ook een schuine pyloonbrug gebouwd. Maar dat verwijt is te simpel. Als rechtgeaard postmodern mens citeert hij graag en veelvuldig. Architectuurcriticus Bart Lootsma noemde hem ‘een spons die alles opzuigt, vermengt en indien gewenst in adequate, gecontroleerde doseringen weer teruggeeft.’ Voor alle duidelijkheid: dat was zeer lovend bedoeld. Snufje chaostheorie In het openbaar maakt Van Berkel een introverte, bescheiden indruk. Maar daaronder schuilt een ambitieus man die zijn public relations uitstekend voor elkaar heeft. ‘Mediastrategieën worden steeds belangrijker voor architecten, Van Berkel voert dat heel ver’, zegt architectuurhistoricus Hans Ibelings (34), verbonden aan het Nederlands Architectuurinstituut en sinds 1995 een van de samenstellers van het Jaarboek Architectuur in Nederland. ‘Wat hij doet is altijd omgeven door geroezemoes, de eerste bespreking van zijn werk verscheen in Archis toen hij nog niet was afgestudeerd. Hij heeft een feilloos gevoel voor PR.’ De boeken die hij met Caroline Bos publiceert, zijn consequent in het Engels geschreven. Ze zijn immers bedoeld voor het internationale debat. Ook zijn deelname aan internationale prijsvragen heeft Van Berkel in het buitenland veel publiciteit opgeleverd, maar tot gebouwen van steen en staal hebben ze buiten de Nederlandse grenzen nog niet geleid. Ibelings constateert een scheiding tussen de radicaliteit van Van Berkels ideeën en de praktijk van zijn gebouwen. ‘Hij neemt nogal eens opdrachten aan waarbij hij alleen maar een decoratieve laag kan aanbrengen. Zo zijn de woningen in Nieuw Sloten gewone blokjes huizen, verpakt in gebogen vormen en fraaie materialen.’ Toch beschouwt hij Van Berkel als een begaafd architect: ‘Hij behoort zeker tot de top van Nederland. Maar het moet nog blijken of hij echt een hele grote is. De brug was spectaculair, maar echt groot gebouw heeft hij nog niet gemaakt. Ik ben erg benieuwd naar het museum in Nijmegen dat volgend jaar klaar is.’ In de vergelijking die sommige critici maken tussen Van Berkel en Dudok, de grote Hilversumse bouwmeester van het interbellum, kan Ibelings zich wel vinden. ‘Beiden hebben een groot esthetisch talent, en een hang naar decoratie en luxe. De gebouwen van Van Berkel zijn zeer zintuiglijk, zeer tastbaar. Dat staat in opmerkelijk contrast tot zijn abstracte theoretische verhandelingen. Eerlijk gezegd ben ik daar niet erg van onder de indruk. Als bijdrage aan de architectuurtheorie is het volgens mij van weinig belang. Het heeft vooral persoonlijk nut voor hem: het is zijn manier om de intellectuele motor draaiende te houden.’ En het is voer voor critici die jaargangen architectenbladen volschrijven en daarmee zijn roem versterken. ‘Er is grote behoefte aan ingewikkeld doen, daarmee verwerf je aanzien. Een beetje filosofie, een snufje chaostheorie. Het is tekenend dat alleen critici zijn theorieën citeren, andere architecten vangen er niets mee aan.’ Inleving De naam van Van Berkel liep een gevoelige deuk op door zijn ontwerp voor winkelcentrum De Kolk in Amsterdam. Dit groenglanzende complex van winkels, kantoren en woningen tussen Nieuwezijds Voorburgwal en Nieuwendijk werd in 1996 geopend. Het liep uit op een ramp: de ene na de andere winkel ging over de kop. Enkele winkeliers houden nog manmoedig stand, maar het lijkt hen vooral te doen om een fikse afkoopsom van projectontwikkelaar ABN Amro, die zich beraadt zich over een nieuwe bestemming van het complex. Van Berkel heeft zich aan dit project deerlijk vertild. Niet vreemd voor zo’n complexe opgave, midden in het middeleeuwse centrum, waarbij ook nog eens iedereen over zijn schouder meekeek. Er zitten mooie vondsten in, de stegen met wijkende wanden bijvoorbeeld waarvan je het einde niet kunt zien. Maar een winkelcentrum met een donkere spelonk als entree heeft, is gedoemd te mislukken. Niet voor niets is het nabijgelegen winkelcomplex Kalvertoren – dat dit jaar gereed kwam – een en al licht en ruimte. Toch wil Van Berkel van geen kritiek weten. De tegels die van de gevel kletterden, de passage die niet werd doorgetrokken naar de Nieuwezijds Voorburgwal, het is allemaal de schuld van anderen. Dat kan misschien kloppen, maar een architect kan de eindverantwoordelijkheid niet ontlopen. Ook al beschouwt hij zich slechts als een dirigent die tussen de muzikanten staat, toch blijft hij de personificatie van een gebouw. Dat geldt in goede tijden, als de camera’s zoemen en de spotlights schijnen, maar ook bij bar weer. Als een spiegelende groene ijsberg rijst het hoekpand van De Kolk op aan de Nieuwezijds Voorburgwal. ‘Absoluut een provocatie’, noemde Van Berkel het zelf, ‘een hint naar de periferie van de stad’. Architectuurcriticus Max van Rooy, die het werk van Van Berkel meestal welwillend bespreekt, windt zich flink op over deze verwijzing naar de glimmende kantoorpanden langs de snelwegen. ‘Het schrikbarende hoekgebouw […] is op zijn zachtst gezegd een akelig misverstand.’ De Kolk vindt hij niet zo maar een misstap van Van Berkel. Hij ziet het als bewijs van ‘het vermogen van van Berkel om zich verregaand met de projectontwikkelaar te identificeren’. Behalve tot misbaksels kan die identificatie ook tot fraaie resultaten leiden, bij de Amersfoortse villa Wilbrink bijvoorbeeld. Aan de voorkant zie je alleen een schuin oplopende hellingbaan met kiezelstenen waarin een smal looppad en een garage zijn uitgespaard. Daarachter liggen, onttrokken aan nieuwsgierige blikken van architectuurtoeristen, de patio en het huis. In de achtertuin – een zee van witte kiezels – staan vijf rijen van vier prunusbomen keurig in het gelid. Het huis is licht en open, geen boekenkast of gordijn verstoort de strakke schuine lijnen. Tonny Wilbrink (47): ‘Tijdens ons eerste gesprek zei Ben: “Ik wil jullie beter leren kennen dan jullie jezelf kennen.” Wij hadden maar een paar eisen: alles gelijkvloers, 180 vierkante meter oppervlakte, een patio en vooral géén tuin. Na dat gesprek maakte hij schetsen en een maquette en het was meteen geweldig. Daaraan is bijna niets veranderd. Later zei hij dat het huis gebaseerd is op een schilderij van de Rus Lissitzky.’ Echtgenoot Hans (49): ‘Ben is een filosoof, hij praat urenlang en dan moet je er een woordenboek bijhalen. Moet je horen wat hij over onze villa schrijft: “In de opgeroepen tegenstellingen tussen het openbare en private, en tussen het landschappelijke en het gecultiveerde, vormt het object niet zozeer de grens, maar eerder de begeleider van de overgangen’. Dat klinkt toch prachtig?’  

Toen ze ruim vier jaar geleden begon als directeur stadsontwikkeling in Zaanstad, wilde Ria Steenaart er meteen gaan wonen. 'De afwisseling is fantastisch: grote fabrieken aan de Zaan omgeven door kleine huisjes, waterrijke polders en oude lintdorpen met trotse herenboerderijen. Het is een verborgen stad die zijn geheimen slechts langzaam prijsgeeft.' Sinds vorig jaar woont ze in de Voorzaan op 'Het Eiland', met uitzicht op de schoorstenen van Amsterdam. Tot diep in de jaren tachtig stonden hier de grote loodsen van de houtzagerijen, in oktober worden de laatste woningen opgeleverd. Een grote stalen zonnewijzer markeert de toegangsweg tot het eiland, helaas loopt hij bijna drie kwartier achter. De Zaanstreek noemt zich vol trots het oudste industriegebied van West-Europa. Eind zestiende eeuw blokkeerden de Amsterdamse gilden de introductie van windmolens in de hoofdstad. Zaandam heette de nieuwe technologie welkom en in 1596 werd houtzaagmolen het Juffertje gebouwd. Gedurende anderhalve eeuw zorgden ruim duizend molens voor grote economische bloei. Eind vorige eeuw bracht de stoommachine een nieuwe periode van voorspoed. Nog altijd is Zaanstad een industriestad vol geuren: de zoetige lucht van het linoleum van Forbo, de licht-bittere geur van Cacao de Zaan en van Gerkens Cacao Industrie, de vanillegeur van de advocaatfabriek. Lopend door de stad ruik je verder meel, staal, roest, olie en verf. Steenaarts enthousiasme is ongetwijfeld ook ingegeven door de chaotische structuur die ze moet aanpakken. De oevers van de Zaan vormen een doorlopende strook dorpen en fabrieken. Terwijl de meeste steden hun bedrijven buiten de stadsmuren plaatsten, gebeurde aan de Zaan het omgekeerde: bedrijven drukten de stad terug. Vrachtwagens wringen zich door woonwijken, het stadhuis ligt ver buiten het centrum en de langgerekte gemeente wordt driemaal doorsneden: door een rivier, door een spoorlijn en door een snelweg. Zaanstad bestaat pas 23 jaar. Tussen 1848 en 1959 is zeven keer vergeefs geprobeerd om de gemeenten rond de Zaan te laten fuseren. Pas in 1974 werd het verzet van de dorpen gebroken en lukte het om de stad Zaandam en de dorpen Koog aan de Zaan, Zaandijk, Wormerveer, Westzaan, Krommenie en Assendelft tot één gemeente te maken. Op het grondgebied liggen zes stations, maar geen daarvan draagt de naam Zaanstad. Ook telefoon- en postcodeboeken vermelden alleen de oude gemeenten, omdat Zaanstad vier Kerkstraten en evenzoveel Lindenlanen telt. Verder zijn er drie Parklanen en twee Parkstraten. En niet te vergeten vijf Stationsstraten. Tussen gemeentebestuur en bevolking wil het sinds de gemeentelijke fusie nog steeds niet echt vlotten. Het verwijt dat Zaandam wordt voorgetrokken ligt velen voor in de mond. De bestuurscrisis rond burgemeester Bruinsma maakte het vertrouwen er niet groter op. Bemiddelaars troffen een verrot bestuursapparaat aan en een sfeer van roddel en achterklap. Vorig jaar moest 'juffrouw Ooievaar' het veld ruimen. In haar voetspoor vertrokken ook de gemeentesecretaris en een aantal directeuren van ambtelijke diensten. Sinds de komst van oud-vakbondsman en PvdA-voorzitter Ruud Vreeman haalt de gemeente opgelucht adem. Het wantrouwen en de verkokering tussen de ambtelijke diensten zijn verminderd. Toch komen er soms nog krasse staaltjes van slechte afstemming voor. Tot verbazing van de dienst Stadsontwikkeling, die al acht jaar werkt aan de fabrieken aan de Zaan, kondigde de dienst Welzijn eind juni een inventarisatie van het industrieel erfgoed aan. Zaanstad is begin jaren zeventig niet onder een gelukkig gesternte geboren. In de zeven jaar voor de fusie werkten Zaandam en de omliggende dorpen samen aan ruimtelijke ordening en industrialisatie. Een gezamenlijk Grondbedrijf ging voortvarend te werk met de aankoop van grond voor enorme bedrijventerreinen. Maar de oliecrisis gooide roet in het eten en de nieuwe gemeente werd opgezadeld met een tekort van 120 miljoen gulden. Nog steeds betaalt de gemeente hier jaarlijks 8,5 miljoen aan rente en aflossing voor. In 1975, een jaar na de moeizame eenwording, werd Zaanstad een artikel-twaalfgemeente onder curatele van het Rijk. De lokale belastingen werden verhoogd en het aantal ambtenaren bijna gehalveerd. De bewoners schamperden dat ze in 'de duurste gemeente met het laagste voorzieningenniveau' woonden. Omdat de dorpen de dominantie van Zaandam vreesden, werd een nieuw stadscentrum gepland in de polder Guisveld. Daar zouden 7.200 woningen, het stedelijk winkelhart en een stadhuis verrijzen. Het stadhuis kwam er, maar milieubeschermers hielden de bouw van de wijk tegen. Nu staat er een bescheiden wijkje van 1.300 woningen gebouwd en het Zaanse stadhuis ligt nog steeds in een niemandsland. In 1989 keerde het tij. De artikel-twaalfstatus werd opgeheven en de stad ontwikkelde plannen voor het oude centrum van Zaandam en voor de oevers van de Zaan. Het Centrumplan voorzag in 14.000 vierkante meter winkels, een grand café, 140 nieuwe woningen, een winkelcomplex met parkeergarages en een theater aan de Zaan. Volgend jaar moet het project klaar zijn. Kosten: 130 miljoen gulden. Toch gaan veel Zaankanters nog steeds liever winkelen in Amsterdam. De nabijheid van de hoofdstad frustreert de centrumfunctie die een stad met 133.000 inwoners normaal vervult. Vorige maand kondigde Peek & Cloppenburg aan dat het zijn Zaanse vestiging gaat sluiten. Alleen in het weekend trekt Zaanstad als een magneet. Aan het Noordzeekanaal ligt Mystery World, de grootste hardcore-gabber discotheek van het land. Voor de Zaan maakte architect Teun Koolhaas een stedenbouwkundige visie die de traditionele vermenging van wonen en werken benadrukt. Het Zaanoeverproject wil alleen overlastgevende bedrijven verplaatsen en de stad met tweeduizend nieuwe woningen terugbrengen naar het water. Langzaam boekt het projectbureau vooruitgang. Met een sleepboot varen we langs de oevers met een totale lengte van 22 kilometer. Stralend laat stadsontwikkelaar Ria Steenaart de elementen van het Zaanoeverproject zien: van de 527 woningen op 'Het Eiland' in het zuiden tot de bejaardenwoningen in het noordelijke Wormerveer. Nog steeds verheffen zich langs de Zaanoevers veel bakstenen fabrieken met kantelen, betonnen silo's en moderne raffinaderijen. Veel bedrijven hebben gehoor gegeven aan de oproep van de gemeente om de schuttingen af te breken waarmee ze hun fabrieken van de Zaan hadden afgeschermd. Nu tonen zij weer hun industriële schoonheid van afvoerpijpen, opslagtanks, transportbanden en kranen. De reusachtige betonnen adelaar op de gelijknamige fabriek kijkt hooghartig langs de stijlvol gerenoveerde art-deco rijstpellerij Mercurius. Pal naast molen De Ooievaar is de splinternieuwe fabriek van Duyvis gebouwd: zeventiende en twintigste eeuw staan hier broederlijk zij aan zij. De voortgang van het Zaanoeverproject wordt flink vertraagd door de enorme bodemvervuiling. Overal waar in Zaanstad een schop in de grond wordt gestoken, komt gif naar boven. Als de bodem de afgelopen eeuw niet is vervuild, dan wel in de eeuwen daarvoor bij de fabricage van verf, vetten en zeep. In 1994 werden de saneringskosten voor de binnensteedse woningbouw al op 350 miljoen gulden geschat, hoogstwaarschijnlijk een te lage raming. Toen verffabriek Sigma de gemeente haar verlaten terreinen voor het symbolische bedrag van één gulden aanbood, weigerde Zaanstad dit 'gifcadeau' dan ook categorisch. Zelfs onder de chocolade- en koekjesfabriek van Verkade verwacht Steenaart vervuiling aan te treffen als het bedrijf volgend jaar gaat verhuizen naar het nieuwe bedrijventerrein aan het Noordzeekanaal. 'We trekken twee miljoen uit om de karakteristieke toren en de wand van pakhuizen aan de Zaan te redden, ik hoop dat dat genoeg is. De familie Verkade zou misschien geld bijpassen om de panden te behouden, maar de huidige eigenaar, het Amerikaanse bedrijf United Biscuits redeneert in de eerste plaats commercieel. ' Door geldgebrek gaan nog steeds veel pakhuizen en fabrieken tegen de vlakte. Een kapitaalkrachtige vraag naar verbouwde lofts zoals in Amsterdam ontbreekt. Fabrieken domineren niet alleen het stedelijk beeld van Zaanstad, maar ook de werkgelegenheid. In 1970 vond nog bijna tweederde van de beroepsbevolking werk in de industrie. En toen begon de neergang. Veel traditionele Zaanse familiebedrijven overleefden de schaalvergroting en internationalisering niet. Een greep uit de sluitingen en inkrimpingen: Van Gelder Papier zette 750 man op straat, voedingsmiddelenfabrikant Wessanen vertrok, Verkade halveerde zijn personeelsbestand in vijf jaar tijd van 1.750 tot 900, de munitiefabrieken van Eurometaal gingen van 1.200 naar 200 mensen. Eind 1983 telde de stad 7.800 werklozen, 15,5 procent van de beroepsbevolking. Verder verlies van werkgelegenheid dreigde door de opstelling van het gemeentebestuur van de traditioneel rode Zaanstad. Bedrijven werden in de eerste plaats gezien als vervuilers die niet in de stad thuishoorden. Een jaar later staken bedrijfsleven, vakbonden en gemeente de koppen bij elkaar. Terugkijkend zegt districtsbestuurder Gijs Honing van de Industriebond FNV: 'De gemeente stelde haar beleid drastisch bij, wonen werd niet langer boven werken gesteld. Dat was het begin van het Zaanse poldermodel.' Een rondrit met Honing langs de Zaanse industrie voert langs elf bedrijventerreinen en een schier eindeloze reeks grote en kleine bedrijven. Vooral de middenmotors zorgen de laatste jaren voor een bescheiden groei van de werkgelegenheid. De Zaanse werkloosheid is tegenwoordig met drie procent weliswaar beduidend lager dan het landelijk gemiddelde, maar de stad heeft nog steeds drieduizend banen te weinig om haar eigen beroepsbevolking aan het werk te houden. 's Ochtends is de pont naar Amsterdam afgeladen vol, hij vaart bijna leeg terug. Nog altijd werkt 35 procent van de bevolking in industrie en bouw, landelijk is dat slechts 24 procent. Burgemeester Ruud Vreeman waarschuwde onlangs op een bijeenkomst van de Kamer van Koophandel: 'Zaanstad heeft de meeste werkgelegenheid in sectoren waar het aanbod aan arbeidsplaatsen snel afneemt: de industrie. En een groot gedeelte van de beroepsbevolking in de gemeente heeft een lage opleiding.' Toch blijft de stad mikken op de industrie en distributie als trekkers van de economie. Om haar positie te versterken vlast ze op een HBO-opleiding voedingsmiddelentechnologie. Nu is Zaanstad nog de enige industriestad zonder eigen kenniscentrum. Zo'n opleiding zal de werkloosheid onder de huidige generatie laaggeschoolden niet oplossen. Allochtonen zijn zwaar oververtegenwoordigt in deze groep. In de jaren zestig hadden Zaanse bedrijven als Verkade en Albert Heijn eigen wervingsconsulenten voor gastarbeiders, vooral in Turkije. Aanvankelijk woonden de nieuwkomers in barakken op de industrieterreinen, maar met de gezinshereniging trokken ze massaal naar de wijk Poelenburg. De meeste flats zijn bezaaid met schotelantennes, het moderne symbool van allochtone wijken. 'Eén school is helemaal zwart, de andere twee voor tachtig procent', zegt Ton Brinkman, bewoner van het eerste uur en voormalig CDA-wethouder Welzijn. Om de verloedering van de wijk te keren kreeg Poelenburg eind jaren tachtig 9,7 miljoen van het Rijk. Renovatie, wijkbeheer en de inzet van conciërges werpen hun vruchten af. 'Het gaat goed met de wijk, de betrokkenheid van Turkse mensen neemt toe. De besturen van bewonersorganisaties zijn in meerderheid niet-Nederlands, veel verenigingen zijn actief. Daar moeten we zuinig op zijn.' Als wethouder is Brinkman betrokken geweest bij de bouw van moskee Sultan Ahmet aan de rand van Poelenburg. De koepel en de twee minaretten van de grootste moskee van West-Europa zijn het eerste dat automobilisten zien als ze Zaanstad vanuit het zuiden naderen. In de moskee treft Brinkman zijn Turkse buurman Erdogan Erdogdu (33), die bij de linoleumfabriek Forbo werkt. Trots vertelt Erdogdu dat zijn fabriek het zeil met Oosterse patronen aan de moskee heeft geschonken. Het ligt in de kelder waar zich de feestzaal, computerruimte, kapper en spreekkamer van het maatschappelijk werk bevinden. De gebedsruimte zelf is bedekt met Turks tapijt en biedt plaats aan drieduizend gelovigen. Alleen aan het einde van de Ramadan is de moskee vol. In totaal kostte de moskee 7,5 miljoen, daarvoor hebben Zaanse Turken in heel Europa gecollecteerd. Nog steeds wordt er geld ingezameld om de leningen af te lossen. In de hoek hangt een vel met een duizendtal namen met donaties die variëren van honderd tot elfduizend gulden. Erdogan Erdogdu is een toonbeeld van integratie, hij heeft een MTS-diploma op zak, gaat op vakantie in Frankrijk en is lid van de vrijwillige brandweer. Zijn jongere broer Sedat, die vandaag in de winkel van de moskee staat, hangt veel sterker aan zijn Turkse wortels. 'Als Turk is het moeilijk om aan werk te komen. Je schrijft een sollicitatiebrief en wordt niet eens uitgenodigd want ze zien je naam staan. Er komt voor mij een moment dat ik terugga.' Terwijl de zuid- en westkant van Amsterdam zich spectaculair ontwikkelen, blijft de noordelijke rand achter. IJ en Noordzeekanaal vormen een grote hindernis voor de Zaanse economie: de Coentunnel haalt nog steeds de file-toptien. In de jaren tachtig dreigde AHOLD, met ruim tweeduizend banen veruit de grootste werkgever, zelfs naar het midden van het land te verhuizen. Op het nippertje bleef het concern haar geboortegrond trouw en bouwde aan de zuidrand van de stad een nieuw productie- en distributiecentrum en een nieuw hoofdkantoor. Om mee te profiteren van de uitstraling van Schiphol en de Randstad pleit burgemeester Ruud Vreeman voor een drastische uitbreiding van de infrastructuur: een tweede Coentunnel en doortrekking van de metro naar Zaanstad. Verder wil hij een gezamenlijke ontwikkeling van het Noordzeekanaal vanaf het Amsterdamse westelijk havengebied tot aan IJmuiden. Maar voorlopig traineert Amsterdam een gezamenlijke aanpak van de IJmond. Ook de aanpak van het stationsgebied kan Zaanstad niet alleen af. Om het centrum te bereiken moeten treinpassagiers nu nog met een loopbrug een drukke weg oversteken en vervolgens een onherbergzame vlakte die wordt gedomineerd door een parkeergarage en de pokdalige oude hoofdkantoor van AHOLD. De gemeente wil de Provinciale weg omleggen, het spoor verdiepen en het laatste stukje van de buurt Noordsche Bos slopen. Omdat de kantorenmarkt al overvoerd is – twintig procent staat nu al leeg – moeten hier 'leisure-activiteiten' komen. Ook de hevig begeerde HBO-opleiding zou in dit gebied een plaats moeten vinden. Van de kosten heeft Ria Steenaart nog geen idee maar 'enkele honderden miljoenen' zullen het zeker worden. De bewoners van de lage huisjes reageerden furieus bij de presentatie. In een tussenzinnetje van het plan staat dat het stationsgebied de 'locatie bij uitstek' zou zijn voor een nieuw stadhuis. Het gemeentebestuur zou dan niet langer vergaderen in de polder, maar in het hart van de stad. Bovendien zou een nieuw stadhuis de afstand tussen bestuur en de gemeentelijke diensten – die al lang in Zaandam zetelen – letterlijk verkleinen. Maar het voorstel roept nog steeds grote weerstanden op. 'Zaanstad bestaat uit zes dorpen en een stadje. Centralisering van het gemeentehuis past nooit in deze gemeente', reageerde PvdA-woordvoerder Daan Sanders. </p

De ochtendspits begint abrupt. In de stoptrein Hoorn-Amsterdam van 7.04 uur zijn nog een paar lege zitplaatsen. Maar die trein is nog niet vertrokken of vanuit het duister duiken hordes zwijgende mensen op. Ze klonteren samen op de stoeptegels waar de deuren van de volgende trein zullen openzwaaien. Geduldig wachten ze af, een krant onder de arm, een beker koffie met een dekseltje in de hand, een aktentas tussen de benen geklemd. De restauratie, ‘ontmoetingsplek bij uitstek’, staat dan al blauw van de rook. De privatisering van de NS heeft de verstokte rokers gered van het rookverbod dat alle overheidsgebouwen trof. Tafeltje na tafeltje zitten grauwe mensen achter hun asbakken, op de achtergrond een gezellig muzakje. De trein van 7.20 uur is afgeladen vol: twee mensen stappen uit, dertig wurmen zich naar binnen. Een aantal forenzen zoekt zijn vaste plaatsje op de trap, daar is meer ruimte dan op de krap bemeten vierpersoonsbanken in de coupés. De NS heeft haar dubbeldektreinen de namen van bedreigde diersoorten gegeven: arend, bizon, cheetah. Soms pakt dat erg symbolisch uit, deze trein heet walvis. Zo moet Jonas zich ongeveer gevoeld hebben, alleen had hij het rijk alleen. De conducteur moppert dat mensen kuddedieren zijn en dat er achter in de trein nog plaatsen genoeg zijn. Dat valt in verkeerde aarde bij twee jongens met een OV-jaarkaart. Nog een paar maanden is die geldig, dan stappen ze in de auto, geen haar op hun hoofd dat erover denkt te blijven sporen. In dubbeldektreinen is elke vierkante centimeter benut: in de hoeken van de balkons zijn klapstoeltjes gemonteerd die net genoeg ruimte bieden aan een kind. Een volwassene met een winterjas moet zijn schouders intrekken om onder het terugwijkende raam te passen. Tassen en jassen puilen uit de golvende bagagerekken en versterken het claustrofobische effect. In de coupés wordt gezwegen, alleen het geritsel van kranten overstemt het zachte snorren van de wielen en een enkel murmelend gesprek. Ook in de trein is de Telegraaf de grootste krant, rij na rij zie je de sportuitslagen van het weekend herhaald. Alsof ze aan een touwtje zitten, draaien de lezers gelijktijdig de pagina’s om. Halverwege de tunnel onder het IJ staan mensen plots op, trekken hun jas aan en lopen naar de kop van de trein: station Sloterdijk is in aantocht en de trein spuugt zijn eerste lading reizigers uit. Knelpunten duiken op vreemde plekken op. Neem de trein van 8.06 uur van Amsterdam naar Eindhoven die stopt op het bovenste spoor van station Duivendrecht. Bijna iedereen vindt nog een zitplaats, terwijl de snelweg tussen beide steden dan al uren verstopt zit met files. Een verdieping lager barst de trein van 8.11 uur richting Leiden uit zijn voegen, alleen in het bagagecompartiment staan al meer dan dertig mensen. Gedwee laten ze zich door het gedrang omspoelen. Iedereen trekt zijn neutraalste gezicht, de blik naar binnen gericht alsof hij er eigenlijk helemaal niet is. Een normale maandagochtend, vindt een jongen uit Utrecht. Een zakenman zegt nuchter dat hij met de auto Schiphol nooit op tijd zou bereiken. Laatst had hij door de files zijn vliegtuig naar Londen gemist. Aan de wand hangt een reclamepostertje van de NS voor de ‘nieuwe samenreiskorting’. Om te verbeelden dat je drie mensen mee mag nemen op een dalurenkaart, zijn vier hoofden in één pasfoto geperst. Zo ziet het slagveld er in werkelijkheid ook uit. Als mensen willen uitstappen moeten de passagiers bij de deur eerst naar buiten, om vervolgens weer aan boord te klimmen. Zonder morren bewijst iedereen elkaar die dienst; zo lang er geen vertragingen optreden is de Nederlander een beschaafd mens. Billenknijpen en betasten is ook in overvolle treinen een zeldzaamheid, hier heerst het fatsoen. Alleen knietjevrijen is in de krappe treinen nauwelijks te vermijden. En daarover kun je later weer een oproep plaatsen in de rubriek ‘Hartkloppingen’ van het gratis maandblad dat in de trein ligt. De trein is het domein van de blanke middenklasse: allochtonen tref je er weinig aan, arbeiders nog minder. Vanuit het hele land worden die in busjes naar de bouwputten in de Randstad gereden. In Nederland is de trein geen teken van armoede, eerder van een eigen huis op een Vinex-locatie. In de coupés geen overalls, maar gestropdaste mannen en keurig gekapte vrouwen. Ook in een overvolle wagon geuren alleen aftershave, parfum, deodorant, douchegel, haarversteviger en shampoo je tegemoet. Waar zijn de zweetvoeten gebleven, de slechte adem, de ongewassen kleren, de bloemkoolscheet? De Nederlander is antiseptisch geworden, hij komt en gaat zonder een persoonlijk geurspoor na te laten. Als een pakketje laat hij zich door het land verzenden, met de streepjescode van de OV-jaarkaart als label. Het interieur van de trein is al even zindelijk, met jolige wolkenkrabbers, pentekeningen van stoomgemalen en geometrische landschappen. Op een enkel tafeltjes schept een aluminium thermoskan met dito kopje een begin van huiselijkheid. In de sneltrein Utrecht-Den Haag van 7.47 uur heeft de Telegraaf plaatsgemaakt voor NRC en Volkskrant. De eerste-klascoupés in deze ambtenarenexpres ademen gewijde stilte. Het rode velours in de zespersoons glazen kastjes dempt zelfs het ritselen van de krantenpagina’s en het tikken op de laptop. Hier geen riedeltjes en pingeltjes op de mobiele telefoon, een triller waarschuwt dat er gebeld wordt. Het telefoontje wordt, na een verlegen knik, op de gang beantwoord. Een kwestie van beschaving, zegt de topambtenaar van het ministerie van Volksgezondheid. De trein beschouwt hij als een les in laconiek worden. Ondertussen flitsen we voorbij de file op de A12 tussen Gouda en Den Haag. Het is maar goed dat de meeste forenzen van dorpsstations naar de stad reizen, zodat ze op hun nuchtere maag niet geconfronteerd worden met de zwervers, junkies, bedelaars en kruimeldieven van de grote stad. Vanaf vijf uur, als de stations opengaan, zoeken die hun toevlucht in de warme stationshallen waarna het kat-en-muisspel met de geüniformeerde bewakers een aanvang neemt. Op de grote stations staan conducteurs al bij de treindeur kaartjes te controleren om te voorkomen dat de rafelranders aan het einde van de nacht in de warme treinen kruipen. In die vroegste uren, als de kiosken op de stations hun rolluiken nog naar beneden hebben, zie je nauwelijks railtenders in de trein. Terwijl een mens ze dan juist het hardste nodig heeft. In de week van deze reportage hebben we er maar drie gesignaleerd, en twee sukkelden ook nog achter elkaar aan in hetzelfde treinstel. Nogal wat reizigers hebben een vaste plek, de passagiers die tegenover hen zitten kennen ze van het werk, uit het dorp of gewoon uit de trein omdat ze al jaren tegen hetzelfde hoofd aankijken. Soms houdt de eerste die instapt de plaatsen bezet met tas en jas. Toch wordt er in de ochtendspits vooral gezwegen, massief gezwegen. Vrouwen kletsen nog wel eens wat, maar mannen houden hun mond stijf dicht. Wat zouden ze ook moeten bespreken, ze lezen toch dezelfde krant? Het zwijgen sluit anderen buiten, hult ieder in een cocon van privacy. Het is een verdedigingslinie tegen de massa waarmee je plots een treinstel deelt, een laatste strohalm van de individualiteit. Elk gesprek dat niet op fluistertoon wordt gevoerd, krijgt meteen de lading van een hoorspel dat live wordt opgevoerd voor publiek. Naast me belt een blonde krullenbol zijn vriendinnetje in Noorwegen wakker. We mogen allemaal meegenieten van het feit dat er die nacht een meter sneeuw is gevallen in Oslo. Pontificaal bellen in de trein is een uitzondering geworden, de etiquette rond mobiele telefonie ontwikkelt zich gestaag. Ook de dreunende beats en het blikken geschetter van de walkman zijn onder boze blikken gedempt. Treingesprekken komen pas op gang als er verwarring ontstaat: een trein die vanuit het station plotseling een klein stukje de verkeerde kant op rijdt, een paar minuten vertraging, een deur die niet meteen opengaat. Als er dan niet onmiddellijk een verklaring van de NS volgt, wordt de Nederlander boos. Dus strooit de rustgevende stem van de omroepster met mededelingen: ‘De sneltrein naar Rotterdam zal vandaag helaas niet rijden, met excuses voor dit ongemak.’ Zo’n koele constatering volstaat, een reden hoeven mensen niet te weten. Wat heb je er ook aan om op station Amersfoort te horen: ‘Wegens het ontbreken van de machinist hebben we enkele minuten vertraging.’ Hoezo, heeft die man zich verslapen dan? Na de conducteur wil ook een onderzoeker van het NIPO de treinkaartjes zien. In een map zoekt hij op welk soort kaartje je hebt en met een laserpen strijkt hij over de bijbehorende barcode. 56 Soorten kaartjes blijken er te zijn, variërend van de sukkelaar die een ‘enkele reis vol tarief’ betaalt tot een ‘trajectkaart afgiftepunt 150’, een kaart die door de werkgever is betaald. Elke maand laat de NS op deze manier tienduizend reizigers onderzoeken. In de treinen rond Amsterdam overheersen de white collars met opzichtige dassen, richting Den Haag zetten de stemmige pakken de toon. In de treinen naar Rotterdam zijn het de windjacks die domineren. Hier wint het Algemeen Dagblad van de Telegraaf. In de Rotterdamse voorstadstreinen zijn de gezichten witter, de kleren armoediger, de monden geslotener. Alleen de conducteur bast rondborstig terwijl hij zich door het opeengehoopte kluitje mensen wringt: ‘Gaan we een dansje maken. Lekker toch?’ Met de hand trekt hij de sluitende deuren naar zich toe om te zorgen dat de trein sneller kan vertrekken. Om 7.28 uur vertrekt de stoptrein uit Dordrecht naar Rotterdam. Op het balkon staan vier mensen, in Barendrecht komen er vijf bij, in Lombardije nog vier. In het gangpad van de eerste klas staan dan al zeker vijftien mensen. Zitplaatsen zijn er genoeg in de eerste klas, maar het gewone volk blijft braaf in het gangpad staan. Een stukje opvoeding, zegt een huisvader. Alleen als de conducteur met de hand over zijn hart strijkt, mogen ze gaan zitten. Op Rotterdam CS worden alle reizigers in één tunnelbuis onder de sporen doorgeperst: instappers, uitstappers en overstappers stromen met verbluffende behendigheid door elkaar. In de kolkende stroom staan twee NS-toezichthouders bij een bord, ze vertellen reizigers persoonlijk dat de treinen naar het zuiden gestremd zijn ter hoogte van Boxtel, een half uur vertraging. Niemand besteedt aandacht aan hen, tot een man zich losmaakt uit de massa en bezorgd informeert wat er gebeurd is. Oh, alleen maar een wisselstoring, hij was al bang dat er persoonlijke ongelukken waren voorgevallen. Gerustgesteld laat hij zich weer meedrijven op de stroom. Om 8.12 uur droogt de rivier van mensen plotsklaps op, even ligt de voetgangerspassage er bijna verlaten bij. Al snel storten nieuwe treinen hun inhoud over de trappen naar beneden. De spitspendels bijvoorbeeld, die alleen een tweede klas hebben met weinig banken en veel stangen waaraan je je kunt vasthouden. Vanaf Rotterdam Centraal rijden ze rechtstreeks naar Vlaardingen Centraal, op de terugweg stoppen ze bij elk station om de werknemers, scholieren en winkelaars naar de grote stad te brengen. ’s Avond gaat de spits in omgekeerde richting, dan stoppen ze richting Vlaardingen op elk stationnetje. De trein van 9.04 uur terug naar Amsterdam is verlaten. Door een constructiefout vullen de wagons zich bij het optrekken met zwevende fluittonen, alsof een synthesizer de wind probeert te imiteren. Onaangedaan staan de rijen appelgroene stoelen in het gelid, alsof ze de afgelopen uren niet zijn beroerd door tienduizenden billen. Top-vijf De NS vervoert ongeveer 1 miljoen reizigers per dag, waarvan veertig procent in de spits. De ochtenspits duurt van 7.00 tot 9.00 uur, de avondsspits duurt een uur langer, van 16.00 tot 19.00 uur. In de ochtendspits worden dus honderdduizend mensen per uur vervoerd. De top-vijf bestemmingen van de ochtendspits: 1. Haarlem – Amsterdam 2. Utrecht – Amsterdam 3. Leiden – Den Haag 4. Schiphol – Amsterdam 5. Den Haag – Rotterdam

De kermis heeft gelovigen en socialisten getrotseerd, maar dreigt nu aan ambtenaren ten onder te gaan. De exploitanten laten zich niet kisten. ‘Als de winter voorbij is, ben ik net een koe die dansend de wei in gaat.’ ‘Stapt u maar in, you can do it, komt u maar. Yeah, yeah, yeah. Go, go, go, go.’ Met een flinke dot galm lokt Bert (33) de afwachtende pubers de Break Dance in, een kruising tussen een hightech draaimolen en een epileptische aanval. Als iedereen zit schuift hij de geluidsinstallatie helemaal open, de jungle beat dreunt over de kermis. Terwijl de Break Dance langzaam begint te draaien, controleren vloerjongens of de beugels dicht zijn. Als surfers hangen ze met hun lichaam tegen de draairichting in. Vanavond zijn de hulpjes van Bert weer de bink, getoupeerde grietjes kijken smachtend toe. Zelf is Bert op zijn zeventiende ook stuntend begonnen, nu is hij bedrijfsleider. ‘Je leert het alleen met vallen en opstaan, letterlijk. Het enige probleem is als ze het publiek indonderen, dat kun je niet hebben. Dus mogen ze alleen op rustige uren oefenen.’ Sabine Koning, een sterretje uit Goede Tijden, Slechte Tijden, heeft de voorjaarskermis van de Noord-Brabantse stad Helmond zojuist geopend. Als een rattenvanger van Hamelen rende ze met gratis toegangskaartjes langs de 39 kramen. De twee beveiligingsbeambten in haar kielzog konden de begerige meute nauwelijks op afstand houden, nog net op tijd bracht de man van de botsautootjes haar in veiligheid bij de poffertjeskraam. Publiciteit levert het in ieder geval op: de volgende morgen zal het Eindhovens Dagblad een kwart voorpagina aan de kermis wijden. Op de openingsreceptie in het bovenzaaltje van het plaatselijke hotel hangt alvast een tevreden sfeer.  Notabelen en kermisexploitanten horen de toespraak van de nieuwbakken wethouder braaf aan. ‘Och, het gaat om de contacten met de ambtenaren’, zegt een exploitant schouderophalend, ‘wethouders komen en gaan.’ Groot is de Helmondse voorjaarskermis niet, in de zomer pakt de stad uit met een veel omvangrijkere kermis. Nu is het reuzenrad zo klein dat het niet boven de flats van het centrum uitkomt. In de vallende schemering maken gezinnetjes plaats voor opgeschoten jeugd. Blonde bakvissen paraderen met suikerspin en sigaret, groepjes jongens hangen rond bij de boksbal en de autoscooters. Met een achterwaartse Thai Box-trap schopt een enthousiast Marokkaantje de boksbal steeds op vrij spel, tot de exploitant ingrijpt. De eerste avond loopt de kermis al vrij vroeg leeg. Tot overmaat van ramp gaat om tien uur de Break Dance kapot. Bert houdt het voor gezien: ‘Gisterenavond om elf uur stond ik nog in Roosendaal te draaien. ’s Nachts afgebroken, hiernaartoe gereden en opgebouwd. Ik heb even gedoucht en gegeten en toen meteen weer open.’ ’s Nachts in zijn woonwagen schiet hem te binnen waar het probleem zit. Onstuimige dochter Socioloog Gerrit Jansen, die eerder promoveerde op ‘de eeuwige kroeg’, schreef een aanstekelijk standaardwerk over de kermis: Een roes van vrijheid. De wortels van de kermis laat hij duizend jaar terugreiken. Aan het einde van negende eeuw kwam de kerkemis in zwang, de jaarlijkse mis om de stichting van een kerk, de feestdag van een schutspatroon of de verwerving van belangrijke relikwieën te gedenken. Tijdens deze kerkelijke feestdag gold marktvrijheid: acht dagen lang stonden de gilden buiten spel en mocht iedereen handel drijven, ook joden waren welkom. Het Engelse woord ‘fair’ betekent nog steeds zowel kermis als jaarmarkt. Er kwamen buitenlandse marskramers met ongekende luxe goederen, dokters en tandartsen hielden spreekuur. Heiligheid en handel werden aangevuld met vermaak: theater, katknuppelen, vogelschieten. Burgers en buitenlui stroomden toe om een paar dagen hun zorgen en sterfelijkheid te vergeten in een collectieve ontlading. ‘Een feest van ontspannen en spelen, zingen, dansen, vrijen en vechten en kopen wat je hart begeert’, schrijft Jansen, ‘een onstuimige dochter van handel en heiligheid’. Van de drieëenheid ‘heiligheid, handel en vermaak’ raakte in de late Middeleeuwen de heiligheid als eerste in de vergeethoek. De bisschoppen protesteerden tevergeefs tegen het liederlijke feest dat overbleef. De kermis ging onverdroten voort, tot in de negentiende eeuw ook de tweede poot, de handel, terugliep. De opkomst van de winkels ondermijnde het belang van de jaarmarkt, in de stad was doorlopend alles te koop. Het vermaak dat overbleef leek een makkelijke prooi voor het beschavingsoffensief dat in diezelfde tijd losbarstte. De fabrieken hadden behoefte aan gedisciplineerde arbeiders, de maatschappij Tot Nut van ’t Algemeen wilde het plebs verheffen tot oppassende, rechtschapen burgers. Socialisten, katholieken en protestanten spanden samen met drankbestrijders, vakbondsvoormannen en onderwijzers om het verderfelijke feest definitief uit te bannen ten faveure van vaderlandse gedenkdagen, leesgezelschappen en zangfeesten. ‘Die gedenksteen [van de kermis] zal de hoeksteen zijn van een groot gebouw: ’t gebouw van volkswelvaart, volksbeschaving, volksvermaak, dat op het graf der Kermis zal verrijzen’, heette het in een antikermistoespraak van 1868. De Amsterdamse kermis ging in 1875 als een van de eerste voor de bijl. Het leger moest er aan te pas komen om de volkswoede de kop in te drukken. Resultaat: veertien gewonden en 136 arrestaties. Den Haag was in 1886 aan de beurt, Rotterdam in 1908, Utrecht in 1919. In 1920 was bijna de helft van de gemeenten officieel ‘kermisvrij’. Maar zelfs in deze plaatsen verdween de kermis niet helemaal: onder namen als lunapark en feestweek bleef ze zorgen voor volksvermaak. Langzaam verdween de maatschappelijke angst voor de kermis en kon ze weer onder haar eigen naam optreden. Het aantal kermissen groeide gestaag tot de huidige tweeduizend. Maar de vanzelfsprekendheid van het ‘volksfeest van allen met allen’ is verdwenen, concludeert Jansen in zijn boek. Hoogste bod Nederland telt tussen de duizend en veertienhonderd kermisexploitanten. Nog steeds vormt de kermis een besloten wereld, met veel onderlinge huwelijken. Moeiteloos leggen kermismensen het complexe netwerk van familieverbanden uit: ‘Hij is een achterneef van de aangetrouwde broer van mijn opa.’ Mensen die niet van de kermis zijn heten ‘burgers’ en een exploitant die het kermisbestaan vaarwel zegt ‘gaat aan wal’. De branche heeft eigen vakbonden: de Nederlandse Kermisbond (NKB) en de concurrerende Bond van Kermisbedrijfhouders (BOVAK). De katholieke wortels zijn nog zichtbaar in het eigen Kermis- en circuspastoraat, ook is er een speciale stichting Maatschappelijk werk. Nieuwkomers krijgen moeilijk een poot aan de grond in deze hechte gemeenschap. Ze houden het reizen en beulen vaak na een paar jaar voor gezien. Kermisexploitanten hebben veel gemeen met boeren: het zijn harde werkers die zich geen leven in loondienst kunnen voorstellen. Over hun bedrijfsvoering vertellen ze wat ze kwijt willen, en geen woord meer. Ook onderling praten ze niet makkelijk over pachtsommen, investeringen of toekomstverwachting. Vroeger was het nog erger, vertelt een exploitant in Een roes van vrijheid: ‘Als je dan vroeg: waar kom je vandaan, dan hoorde je: ik weet het niet hoor, ’t is zo ver weg, ergens bij een kerk.’ De werkdagen van kermisexploitanten zijn lang, ’s nachts moeten ze ook nog eens afbreken en opbouwen. Maar het zwaarste vinden ze de winterpauze: dan worden de kermissen voor het komende seizoen verpacht. Gemeenten kondigen de data aan in de kermisbladen. En dan begint de stress van het bieden: te laag bieden betekent geen werk, te hoog bieden betekent niets verdienen. Er zijn drie verpachtingssystemen in zwang: open, gesloten en onderhands. De open verpachting is vooral populair bij grote kermissen. De enveloppen worden in een openbare zitting geopend en het bod wordt voorgelezen, de hoogste bieder krijgt de staanplaats toegewezen. Voordeel is de helderheid, nadeel de prijsopdrijving. De open verpachting wordt steeds meer verdrongen door de gesloten variant. Daarbij blijft het bod van de exploitanten geheim, de marktmeester van de gemeente kan het hoogste bod negeren om een mooiere kermis te maken. In Helmond moeten de exploitanten bovendien aangeven hoeveel pacht ze willen betalen bij drie verschillende ritprijzen: een gulden, ƒ1,50 en een vrije prijs. Zo kan de gemeente zorgen voor een goedkope kermis voor haar burgers. Voordeel van gesloten verpachting is de kwaliteit van de kermis, nadeel de ondoorzichtigheid. Ten slotte is er nog de onderhandse verpachting waarop niet kan worden ingeschreven: de organisator nodigt zelf de exploitanten uit. Dit laatste systeem wordt vooral toegepast bij kleine dorpskermissen en laadt licht de verdenking op zich van vriendjespolitiek of zelfs fraude. In Duitsland en België wordt niet geboden, daar geldt een vaste prijs per strekkende meter die een attractie meet. De pachtprijzen liggen fors lager dan in Nederland. In België bouwen exploitanten ook rechten op: als iemand drie jaar op rij een plek pacht, is die in principe van hem. Het Nederlandse biedsysteem betekent grote onzekerheid voor de kermisexploitanten, elk jaar weer is de uitslag onvoorspelbaar. In een mengeling van concurrentie en collegialiteit proberen ze tegenwicht te bieden aan de stijgende pachtprijzen. Ze maken onderhandse afspraken met familie en een selecte kring vrienden, tippen elkaar over goede kermissen en gunnen elkaar het hoogste bod. Maar dit geheimzinnige weefsel, dat vooral gebaseerd is op vertrouwen en familiebanden, begint scheuren te vertonen. Houtje bijten ‘We worden gewurgd door die hoge pachtprijzen, je concurrent biedt een gulden meer en je bent weg’, foetert Jan Hoefnagels. Hij speelt op deze voorjaarskermis een thuiswedstrijd want hij is een geboren ‘kattenmepper’, de bijnaam van Helmonders. ‘Dit is mijn laatste kermis, mijn allerlaatste. Ik ben een zakenman, ik werk niet door tot m’n broek op de grond hangt.’ Zijn autoscooter – ‘De mooiste van Europa’ – heeft hij al verkocht aan Saoedi-Arabië. Toch verlaat hij de kermiswereld niet echt: hij gaat zich volledig wijden aan zijn elektrotechnisch installatiebedrijf voor kermisattracties. Ook zijn zoon komt in de zaak. Het is de vraag of de beslissing van Hoefnagels tekenend is voor de economische situatie van de kermisbranche, daarover zijn namelijk geen cijfers bekend. Iedereen houdt zijn financiële gegevens zorgvuldig geheim. De enige kwantitatieve informatie komt uit een enquête van het Centraal Bureau voor de Statistiek onder dagrecreanten. De Nederlandse kermissen trokken in het seizoen 1995/1996 ruim 6,5 miljoen mensen. Dat lijkt veel, maar in diezelfde periode maakten Nederlanders in totaal 959 miljoen dagtochten. Kermis zit ongeveer op hetzelfde niveau als de kinderboerderij en trimmen; het is populairder dan culturele festivals, het subtropisch zwemparadijs en vissen. De afgelopen vijf jaar daalde het kermisbezoek licht, terwijl de pretparken een onstuimige groei doormaakten. Zij ontvangen inmiddels ruim een kwart meer bezoekers dan de kermissen. In geld is het verschil nog groter: met 252 miljoen gulden omzet zijn de pretparken 67 procent groter. Over pretparken praten kermisexploitanten niet graag: ‘Dat is een heel andere branche, dat kun je niet vergelijken. Je staat daar de hele dag in de rij: bij de kassa, op de paden, bij de attracties.’ Toch vissen ze onmiskenbaar in dezelfde vijver. Niet toevallig luidt de slogan voor de Helmondse kermis: ‘Daar kan geen pretpark tegenop!’ Ook op andere fronten hebben de kermisexploitanten het zwaar. Om het verwende publiek te blijven amuseren zijn steeds duurdere apparaten nodig, een nieuwe Break Dance kost bijvoorbeeld zo’n 1,7 miljoen gulden. Toch komen faillissementen zelden voor. Net als ouderwetse boeren tasten exploitanten in geval van nood in een oude sok, lenen ze geld bij familieleden, gaan ze bij een andere exploitant als bedrijfsleider werken of bijten ze op een houtje. Lang was tijdelijke bijstand een vangnet voor moeilijke perioden, maar de nieuwe Bijstandswet sneed deze weg af. Nu helpt de oliebollenkraam de maanden november en december te overbruggen. Uit economische noodzaak is het kermisseizoen steeds langer geworden. Vroeger stonden de kermissen van mei tot half september, nu van begin april tot eind oktober. Bovendien is de actieradius fors uitgebreid. Kermismensen blijven niet meer in de regio, ze reizen door heel Europa en gaan zelfs naar het Midden-Oosten. Bert staat ’s winters met zijn Break Dance in overdekte hallen in Dublin en Belfast, dit jaar stonden Nederlandse kermisexploitanten in Litouwen en Libanon. De risico’s zijn groot: Riga was een commercieel succes, Tripoli een debacle. De grootste ramp overkwam de exploitanten die in 1991 in het Bosnische Mostar bleven steken: zij raakten alles kwijt. Schaalvergroting ’s Avonds in het café, na afloop van de eerste kermisdag, moppert Harry van Hout over de werkdruk, de stijgende pachtsommen, de toenemende agressie, het gebrek aan rechten. Maar een ander bestaan is voor hem ondenkbaar: ‘Als de winter voorbij is, ben ik net een koe die dansend de wei in gaat.’ En hij laat de tafel nog eens vol zetten met bier, want deze week staat hij in zijn geboortestad. Samen met zijn vrouw runt Van Hout een ouderwetse autorijschool voor kinderen. Zijn broer Karel staat een eindje verder op de kermis met een Baby Sport, zijn dochter Peggy en zoon Patrick exploiteren de Flying Bob, een moderne uitvoering van de rups. Vorig jaar stond de hele familie een winter in Boedapest. ‘Dat was één keer, maar nooit weer. We hebben geen gulden verdiend.’ Maar hij blijft een optimist, de kermis is het mooiste dat er is: ‘Je gaat wel een positief verhaal schrijven, er wordt al genoeg rottigheid over ons geschreven.’ Dochter Peggy (23) heeft al zes jaar haar eigen attractie. ‘Of ik exploitant blijf als ik de verhalen van mijn vader zo hoor? Dat ligt er al aan op wie ik verliefd word. Als het een jongen van de kermis is, ja. Maar als het een burger word, dan kies ik daarmee voor een leven buiten de kermis. Het wordt voor een buitenstaander steeds moeilijker om ertussen te komen in de kermiswereld.’ Mischien zou ze wel iets anders willen dan de kermis, maar ze is tegelijk verknocht aan de zelfstandigheid en onafhankelijkheid. En wat moet ze met een beschermd opgevoede burgerjongen? Voor zoonlief is de toekomst duidelijk: ‘Het maakt niet uit wat voor vrouw ik krijg, ze hoeft toch alleen schoon te maken en te koken.’ Zijn moeder – oorsponkelijk niet van de kermis – wijst hem terecht: ‘Ik help misschien niet met opbouwen en afbreken, maar ik rijd wel een vrachtwagen met een caravan erachter.’ Zij is de drijvende kracht achter de LEAO-diploma’s van haar beide kinderen. En degene die besluit dat het bedtijd is. Schaalvergroting is een voor de hand liggende strategie om risico’s af te dekken en hoge investeringen te financieren. Toch hebben de meeste exploitanten maar een paar attracties. In de kermisbranche zijn slechts vijftien à twintig grote jongens actief. Een van hen is Janny de Vries (55), op zijn kaartje staat de Duitse benaming van kermisexploitant: Schausteller. ‘Ik ga samenwerkingsverbanden aan om een financiële buffer te creëren, bovendien kom je via je partners makkelijker aan standplaatsen. Net als in de boerenwereld zullen ook op de kermis de kleinen het moeilijk krijgen.’ Toch verwacht hij geen fusies: ‘Er is te veel onderling wantrouwen, vooral in Nederland.’ Vanwege de hoge pachten is De Vries uitgeweken naar België. ‘In Tilburg betaal je met een Rainbow 150.000 gulden voor negen dagen kermis. Oké, dan sta je met je reuzenschommel op de grootste en drukste kermis van het land, maar in Brussel ben je met dezelfde attractie 30.000 kwijt voor zes weken.’ Toch kan zijn kermishart het niet laten om soms een kermis in zijn geborteland mee te pakken, in Helmond staat hij met de Desert Race. Terwijl De Vries handenschuddend over de kermis loopt, staat zijn nichtje met een microfoon in zijn attractie. ‘In België staan mensen te dringen tot we opengaan, hier moet ik de blaren op mijn tong praten.’ Minstens drie spelers heeft ze nodig voor het spel. Elke speler krijgt een kameel die vooruitgaat als je ballen in een gat weet te gooien. Hoe meer punten er boven het gat staan, hoe sneller de kameel vordert. Na vijf spelletjes heeft de pukkelige jongeling met zijn kameel Rapalou gewonnen. Geroutineerd ontkurk hij de prijs – een fles Sekt – en zet die gulzig aan zijn mond. Zijn meisje verwaardigt zich tot een nipje. Rijdende school Aan de voet van de Helmondse watertoren, vlak bij het kermisterrein, staan de vrachtwagens en woonwagens van de exploitanten opgesteld. Daartussen staat de Prinses Christinaschool geparkeerd, een uitschuifbare school op een oplegger. Voor de ouders moet de werkdag nog beginnen, maar hun negen kinderen kijken al gespannen toe terwijl onderwijzeres Era van de Haterd een neus op het bord tekent. ‘Dit woord begint met een ‘n’, wie weet wat het is?’ Tot diep in de jaren vijftig waren veel kermismensen analfabeet. De kinderen reisden in het seizoen mee: ze moesten helpen en het vak in de praktijk leren. Janny de Vries werd als kind achtergelaten bij een gastgezin om naar school te gaan, maar dat was vlak na de oorlog een uitzondering. ‘Vreselijk was het, ik miste het geluid van de kermis zo. Maar ik heb er wel mijn succes aan te danken, zonder scholing gaat het niet meer.’ Zijn dochter is verloren gegaan voor de kermis, ze werd hoogleraar Franse taal. Zijn zoon staat in Helmond met een loterij. ‘Uit zijn eerste huwelijk heeft hij een dochtertje. Ik gok nu op een nieuwe relatie, anders verdwijnt de naam De Vries van de kermis’, zegt hij met droevig grijze snor. Toch is De Vries ook tevreden over de uitzwerming van kermiskinderen. ‘Uit onze eigen kring is een advocaat voortgekomen, nu hoef je niet meer naar een buitenstaander die je eerst twee uur moet uitleggen wat een kermis is. Met de rijdende school loopt Nederland ver vooruit’, weet De Vries als bestuurslid van Efecot, een Europese stichting die zich inzet voor scholing van kermiskinderen. De rijdende school bestaat sinds 1952 en de betrokkenheid van de ouders is groot. ‘De meesten hebben zelf op deze school gezeten en zijn heel fanatiek dat hun kinderen goed onderwijs krijgen’, zegt onderwijzeres Van de Haterd. ‘Ze brengen hun kinderen ’s morgens in peignoir. Eigenlijk willen ze dat we meteen beginnen met lezen en schrijven, voor moderniteiten hebben ze weinig geduld. Als het te langzaam gaat, komen ze meteen verhaal halen. Je zit hier in een glazen huis.’ Omdat exploitanten steeds vaker naar het buitenland trekken, moet de rijdende school inventief zijn. ‘Op verzoek van het ministerie van Onderwijs hebben we een nieuw programma ontwikkeld voor afstandsleren via internet: het E-missieproject. Vorig jaar hebben we daarvoor de Pulsprijs gekregen, een bedrag van 100.000 gulden.’ Voor Van de Haterd is het wennen: ‘Ik ben een tuttenjuf die liever meegaat. Deze winter zat ik nog in Bratislava en Praag.’ Apparaten Een vette housebeat dreunt ’s middags door het centrum van Helmond. Deze muziek lijkt wel gemaakt voor de kermis:the beat goes on and on and on and on. Stroboscopen flitsen, lichtorgels draaien, botsautootjes rijden op elkaar in alsof de bestuurders een paringsdans opvoeren. Vijf dagen lang verdringt de kermis de saaie middelmatigheid van een winkelstraat in een provinciestad. Volgende week is dit bonte dorp weer even plotsklaps verdwenen als het gekomen is. Maar vanmiddag is het nog een feest van snelheid en sensatie. Nieuwe technieken vinden op de kermis altijd snel hun weg. De eerste apparaten deden in de zeventiende eeuw hun intrede: Brederode vermeldde de mallemolen al. Een eeuw later verscheen de Russische schommel, de voorloper van het reuzenrad. Pas de stoommachines maakten grote apparaten mogelijk. In 1865 wordt in Engeland het eerste stoomcaroussel gemaakt. De apparaten werden steeds sneller, beweeglijker en elektronischer. Het traditionele kijkwerk – de vrouw met de baard, het steile-wandrijden, de bokswedstrijden – maakte plaats voor Break Dance, Poliep en Twister: apparaten die de ongelukkige die instapt radbraken met tegengestelde bewegingen en versnellingen. In de loop der eeuwen was de kermis de bakermat van veel nieuwe fenomenen. Zo zijn het circus en de dierentuin uit de kermis voortgekomen, ook de bioscoop en het variété zetten er hun eerste schreden. De kermis bracht voldoende koopkrachtig publiek op de been om nieuwe ideeën uit te proberen en tot ontwikkeling te brengen. Bij bewezen succes gingen die zelfstandig verder. Maar de rol van kraamkamer lijkt langzamerhand uitgespeeld, de driedimensionale film was een van de laatste attracties die door de kermis groot is gemaakt.   Verouderde attracties kregen vroeger een tweede leven in een pretpark; Ponypark Slagharen is zo begonnen. Begin jaren tachtig overvleugelden de pretparken hun moeder: voor een achtbaan van honderd meter is op een kermis geen plaats. Toeleveringsbedrijven specialiseerden zich op een van beide bedrijfstakken. De verschillen in constructie tussen een vaste installatie en een mobiele attractie werden te groot. Tegenwoordig lijken de kermisexploitanten voor nieuwigheden eerder te kijken naar het pretpark. Op de Helmondse kermis staat de Acqua Blasta, een waterkanon waarmee kinderen een brand moeten blussen. De attractie met steriele Playmobile-poppen is onbemand: je gooit een gulden in een gleuf voor een spelletje. Een bord van de firma Fun Time BV vermeldt dat de Acqua Blasta ook te huur is voor feestjes. Met kermis hebben zulke attracties weinig te maken, ze zouden niet misstaan naast de ballenbak van McDonald’s of Ikea. Lokale wortels Een pretpark is een kermis zonder kloten, controle en orde staan voorop. De bezoeker is er te gast, de directie stelt de regels. De sfeer van de kermis wordt bepaald door de inwoners van de stad of het dorp. Er is herrie, drank, geflirt, krachtmeting. Vrienden en bekenden ontmoeten elkaar zonder er speciaal iets voor af te hoeven spreken, even zijn de bezoekers onderdeel van een groter geheel. Mensen hebben het liefkozend over ‘onze kermis’, over een pretpark zal niemand dat zeggen. Worteling in de lokale traditie is essentieel voor het welslagen van een kermis. De exploitanten houden ter dege rekening met regionale voorkeuren. ‘In Heerlen en Maastricht houden ze er niet van om over de kop te gaan, dan komen hun nette kapsels en kleren in de war’, zegt de exploitant van de Break Dance. De poliep met al die lichtjes en kleurtjes is in Volendam populair’, weet De Vries. ‘Verpakte suikerspinnen lopen in Helmond als een trein. Daar betalen ze grif twee gulden meer voor, om vervolgens de plastic zak meteen weg te gooien’, zegt Leydekkers die als sinds zijn twaalfde suiker spint. In 1988 werd Helmond door kermisvakbond BOVAK als eerste uitgeroepen tot Kermisstad van het jaar. Inmiddels is de eer wat aan inflatie onderhevig – dorpen als Dongen en Echt kregen de prijs ook – maar de gemeente is er nog steeds trots op. Het succes van de Helmondse kermis is mede te danken aan het feit dat ze onder Kunst en Cultuur valt. Afdelingshoofd Jan Bongaarts: ‘Zo’n volksfeest is net zo goed cultuur als het stedelijk museum. Maar in veel gemeenten valt de kermis onder ruimtelijk ordening of algemene zaken. Dat zijn precies de gemeenten die er zo veel mogelijk geld uit willen slaan met zo min mogelijk moeite. Ze besteden de verpachting vaak uit aan een extern bureau die een percentage krijgt. Niemand heeft dan belang bij een uitgewogen, betaalbare kermis.’ De Rotterdamse kermis op de Müllerpier is een voorbeeld van een commercieel verpachte kermis. Volgens ingewijden heeft ze de potentie om Tilburg in haar zak te steken, maar toch blijft het een plichtmatige kermis. Een evenwichtige verpachting gaat ten koste van de winst op korte termijn. De vier Helmondse kermissen – twee grote en twee kleine – brengen samen 635 duizend gulden op, daar gaat ruim drie ton aan kosten van af. De globale winst op de voorjaarskermis bedraagt 130 duizend gulden, bijna een gulden per bezoeker. Bongaarts schat dat de winst bij open verpachting een kwart hoger zijn. Als de gemeente de ritprijzen zou vrijgeven zou ze nog meer kunnen verdienen. Dat zou echter slecht te rijmen zijn met de lage inkomens in deze voormalige textielstad. Hoge pachtprijzen zijn niet de enige bedreiging van de kermis, ze moet soms ook vechten voor haar plaats in de binnenstad. Bongaarts: ‘Toen het Helmondse centrum op de schop moest, hebben we drie jaar ruzie gehad met de dienst ruimtelijke ordening. Nederlanders hebben last van pleinvrees, dus zetten die ambtenaren overal straatmeubiliair. Dat de kermis ruimte nodig heeft, vonden ze lastig, die moest maar de stad uit, of anders inkrimpen. Uiteindelijk is op wethoudersniveau de knoop doorgehakt ten gunste van de kermis.’ Toekomst ‘Samen feestvieren met de mensen van je buurt of stad, dat kun je niet in een pretpark. Daarvoor heb je de kermis nodig, dat loopt dwars door de klassen en generaties heen.’ Daarom keert socioloog Gerrit Jansen elk jaar in oktober een paar dagen terug naar zijn Achterhoekse [?] geboortedorp Terborg. ‘Daar herleven mijn voetstappen, dan dans ik weer met de meisjes van vroeger.’ Het onderzoek Dagrecreatie van het CBS bevestigt het beeld dat Jansen schetst. In een pretpark is de helft van de bezoekers jonger dan vijftien, op de kermis is de leeftijdsopbouw veel gelijkmatiger. Voor pretparken moet 87 procent van de bezoekers naar een andere stad, tien procent zelfs naar een ander land. Kermissen zijn lokaal: 61 procent bezoekt de kermis in de eigen woonplaats. Ook in zijn woonplaats Utrecht viert Jansen tegenwoordig weer elk jaar kermis. Tien jaar geleden blies hij de Magdalenakermis eigenhandig nieuw leven in. De oorsprong van deze julikermis ligt in 1023, toen de voorganger van de huidige Dom van Utrecht werd ingezegend door twaalf bisschoppen en de aartsbisschop van Keulen. Vlak na de Eerste Wereldoorlog schafte het gemeentebestuur deze beroemde kermis af. ‘Toen mijn boek net uit was, zag ik overal kermissen. In 1988 werd de voltooiing van het vijfkerkenrestauratieplan gevierd en ik zag mijn kans schoon. Ik haalde er Joop Keyzer en Tonny Wouts bij, twee exploitanten van de oude stempel.’ Op de Maliebaan herrees de kermis in oude luister, met veertig attracties, levende muziek, circus, theateroptredens en toegangsprijzen van één piek. ‘We kregen het gemeentebestuur zo ver dat ze de pachtgelden terugstopten in de kermis. Daarmee werden optredens, vuurwerk en circus betaald. Als de kermis niet wordt gebruikt als melkkoe, blijkt ze ongelofelijk vitaal. Elk jaar komen er 120 tot 150 duizend bezoekers op de piekenkermis. Utrechters beleven er hun identiteit, bezoekers van buiten storen zich daar niet aan. Vorig jaar, bij het tweede lustrum, droeg kardinaal Simonis de mis op tussen de botsauto’s.’ Jansen is kwaad over de achteloosheid waarmee het volksfeest wordt behandeld. ‘Die hoge pachten zijn een verkapte belasting op volksvermaak, de exploitanten berekenen die door aan de bezoekers van de kermis. Het is toch te gek dat een gemeente bij de kermis vraagt: “Wat brengt het op?” en tegelijk tonnen steekt in kunstfestivals voor de elite. Uit tactische overwegingen noemen we onze kermis het Maliebaanfestival, maar ik zal de dag zegenen dat ik weer gewoon kermis mag zeggen.’ De Maliebaankermis zou weleens model kunnen staan voor de kermis van de toekomst. Op haar duizendste verjaardag bevindt de kermis zich op een breukvlak: de belangstelling stagneert en financieel gaat het de exploitanten niet voor de wind. Om een tweede millennium aan haar historie toe te voegen zal ze zich wederom moeten vernieuwen. Het is niet waarschijnlijk dat nieuwe technieken en spectaculairdere attracties de motor van de verandering zullen zijn, daarvoor zijn pretparken tegenwoordig beter toegerust. Een nieuwe toekomst voor de kermis is eerder weggelegd als lokaal volksfeest. Meestal leidt restauratie van lokale gebruiken tot een pijnlijk resultaat: klompen maken in een openluchtmuseum. De kermis is te onstuimig en vitaal om zich zo maar dood te laten knuffelen. Subsidie is bovendien niet nodig: de gemeenten moeten alleen ophouden om de kermis als melkkoe te gebruiken.