De openbare ruimte in de Verenigde Staten versplintert. Acht miljoen mensen wonen in een ommuurde wijk en nog eens twaalf miljoen in een privéwijk zónder slagbomen. In Nederland blijft het verschijnsel voorlopig nog beperkt tot volkstuinen en recreatieparken, maar projectontwikkelaars lopen zich warm. In de oksel van twee snelwegen aan de zuidkant van Los Angeles duikt de nieuwbouwwijk At Tustin Grove op. Deze Amerikaanse doorsneewijk met vrijstaande huisjes had in Alphen aan de Rijn kunnen staan, of op een van de andere nieuwbouwlocaties in Nederland. Maar er is één groot verschil: alle straatjes lopen dood op een hoge muur die het wijkje van 145 woningen omgeeft. Een groot hek met spijlen grendelt de enige toegangsweg af, bezoekers moeten aanbellen. Onder het motto total customer satisfaction zorgt de projectontwikkelaar voor het onderhoud van de voortuintjes en het gemeenschappelijke zwembad, voor de straatverlichting en voor het huisvuil. De bewoners betalen hiervoor maandelijks 98 dollar aan de Vereniging van Huiseigenaren waarvan ze verplicht lid zijn. 'Nee, we hebben helaas geen bewaker', zegt de verkoopster in de blinkende modelwoning, 'maar als u belt is de politie binnen tien minuten ter plaatse.' Overal in Amerika liggen ommuurde wijken. Advertenties vermelden meteen na de prijs of de woning in een gated community with controlled access staat. Deze kwalificatie is belangrijker dan de breathtaking views en het state-of-the-art fitness center op het terrein. Ruim acht miljoen mensen in bijna 20 duizend wijken beschermen zich met een muur tegen hun omgeving. Een klein deel van deze wijken heeft wachtposten en stalen palen die uit de grond schieten als een achtervolgende auto mee naar binnen probeert te glippen, maar meestal moet een elektronisch hek buitenstaanders afschrikken. Daarmee is de bescherming van een muur niet langer voorbehouden aan de rijken. In de kleine huizen van At Tustin Grove wonen de leraren, buschauffeurs en postbodes van Los Angeles. 'Ons project verkoopt al twee kwartalen het snelst in de hele regio', zegt de verkoopster trots nadat ze een Koreaans echtpaar heeft uitgelaten. 'Vooral dertigers en veertigers met kleine kinderen willen graag beschermd wonen. Bovendien is het maar tien minuten rijden naar de Stille Oceaan.' In Amerika tekent het einde van de openbare stad zich af. De ommuurde wijken zijn het voorlopige sluitstuk van de privatisering van de openbare ruimte. De uitdijende verstedelijking heeft onneembare mini-stadjes gecreëerd, moderne varianten op de gesloten middeleeuwse stad. In veel Derde-Wereldsteden, zoals het Braziliaanse São Paolo, hebben zelfs de armen hun eigen condominios fechados geschapen. De sloppenwijk Rocinha is een privéwijk van zestig hectare met 250 duizend inwoners en eigen buslijnen, sportvelden en crèches. Tijdens een recente studiereis naar Brazilië is Jan de Cloe - directeur concernontwikkeling van het Bouwfonds, Nederlands grootste projectontwikkelaar - flink geschrokken van de ommuurde steden. 'In Nederland hebben we nog geen woonwijken met hekken eromheen, maar ik zie hier wel een zelfde ontwikkeling. De automatisch aanflitsende halogeenlampen die ik overal in mijn woonplaats Zeist zie, zijn een teken aan de wand. Er is een duidelijke vraag naar meer veiligheid, vooral bij ouderen.' Gratis belastingbetalers De muur is het meest in het oog springende symbool van de versplintering van de openbare ruimte. Maar toch is het niet meer dan het sluitstuk van de toegenomen privatisering. Belangrijker dan de fysieke afgrenzing zijn de eigendomsverhoudingen. Ook in veel Amerikaanse wijken zonder muur zijn straten het eigendom van de bewoners. Soms is dat te zien aan kleine bordjes private property langs de weg. Niemand ontzegt bezoekers of toevallige passanten de toegang, de bordjes zijn vooral een stok achter de hand voor ongewenste situaties. De oorsprong van de privéwijken is oud. Halverwege de achttiende eeuw betaalden bewoners rond het Londense Leicester Park samen het sneeuwruimen en het onderhoud van het park waarvan elke bewoner een sleutel bezat. De Engelse stedebouwer en utopist Howard Ebenezer ontwierp begin deze eeuw de zelfbesturende tuinstad. Deze zou een einde maken aan de smerige omstandigheden van de steden en aan de kapitalistische produktieverhoudingen. Ebenezers ideeën werden vooral opgepikt in Amerika. De eerste tuinsteden - zoals het beroemde Radburn in New Jersey - werden nog gebouwd met een mengeling van idealisme en kapitalisme. Speculatie was uit den boze en het rendement moest beperkt blijven tot zes procent. Pas in de jaren zestig begon de grote explosie van privéwijken. Lokale overheden werkten enthousiast mee wanneer projectontwikkelaars beloofden zelf de wegen, de parken en de straatverlichting te betalen. Steden en dorpen kregen zo extra belastingbetalers binnen hun stadsgrenzen, zonder dat ze kosten hoefden te maken. Projectontwikkelaars ontwierpen aparte wijken voor jonge gezinnen en voor senioren en maakten de kopers lekker met de belofte van veiligheid, gemak en stijgende huizenprijzen. In 1962 waren er vijfhonderd privéwijken, in 1992 al 150 duizend. Er woonden toen 16 miljoen mensen, ruim vijf procent van de bevolking, en over vier jaar zullen het er anderhalf maal zo veel zijn. Overigens zijn dit grove schattingen, omdat privéwijken nergens worden geregistreerd. Ook naar de grootte is het gissen. Een niet-selectieve steekproef kwam op een gemiddelde van 537 woningen, een ander onderzoek kwam ruim tienmaal zo laag uit: 43 woningen. Privéwijken zijn standaardprodukten geworden voor Amerikaanse projectontwikkelaars. Vooral in de zuidelijke staten waar veel gepensioneerden neerstrijken, wordt bijna niets anders meer gebouwd. Florida staat met 40 duizend wijken op de eerste plaats, gevolgd door Californië met 25 duizend. Een deel ligt in de binnensteden, maar de meeste privéwijken liggen op grote afstand van de stad, voorbij de ring van suburbs uit de jaren vijftig. De meeste privéwijken verrassen de Nederlandse bezoeker door hun vertrouwde uiterlijk: rijtjeshuizen of vrijstaande huizen met enkele spaarzame meters tussenruimte. Volkstuintjes Amerika heeft een traditie op het gebied van omheining: de boeren moesten zich verdedigen tegen veedieven en zetten een hek om hun boerderij. De mentaliteit 'ga weg, of ik schiet je van mijn erf' leeft er nog steeds. In de steden scheiden onzichtbare muren de getto's van de goede wijken. In Europa ligt de zaak anders. Hier zijn open steden een lang verworven goed, een teken van beschaving. Politici en stedebouwers vinden elkaar in een categorische afwijzing van privéwijken, maar onderhuids is een kentering zichtbaar. 'Van een slagboom slaan we nog steeds op tilt, maar er is een groeiende roep om veiligheid en ongestoord woongeluk', zegt Gert Middelkoop, directeur van Stichting Ontwerpen voor Nederland. 'Het jaren zestig adagium "maak van iedere deur een groet en van ieder raam een gelaat" maakt plaats voor de woning als defensible space. Nederlandse bestuurders en planologen willen over die werkelijkheid liever niet praten.' Net als in Amerika trekt de Nederlandse middenklasse weg uit de steden. Het inkomen van degenen die verhuizen naar dorpen en kleine steden is zeventig procent hoger dan dat van de achterblijvers, zo becijferde het Sociaal en Cultureel Planbureau in zijn recente rapport Beklemde stad. Daardoor is het aantal mensen met een minimumuitkering in de grote steden tweemaal zo hoog als gemiddeld, het aantal allochtonen is 3,5 maal zo hoog. Slechts een kwart van de stedelingen kiest bewust voor een leven in de stad. De rest wordt ertoe gedwongen door het gebrek aan woningen elders. Sinds eind jaren tachtig proberen de steden om mensen met hogere inkomens aan zich te binden. Middelkoop: 'Ouders met jonge kinderen kunnen we alleen voor de steden behouden als we tegemoetkomen aan hun eisen. We kunnen onze ogen niet sluiten voor de sociale werkelijkheid. In de verpauperde Amsterdamse Mercatorpleinbuurt hebben we de bouw van 150 koopwoningen gekoppeld aan een beheersarrangement met inbraakpreventie en beschermd parkeren. Tegelijk moeten we veel actiever ingrijpen bij mensen met deviant woongedrag. Nu doen we niets tot het te laat is en dan zetten we mensen hun huis uit en laten we ze barsten. Zonder ingrijpende maatregelen krijgen ook wij onvermijdelijk ommuurde woonwijken.' Bovendien brokkelt de traditionele macht van de overheid op het gebied van stedebouw af en krijgen projectontwikkelaars steeds meer macht bij de exploitatie van nieuwe woonwijken. Buiten de Nederlandse steden ontstaan nu al woonbuurten die sprekend op ommuurde wijken lijken. Bij Hoofddorp ligt een langgerekte wijk tussen een geniedijk en een geluidswal. Ze is slechts aan één korte zijde ontsloten. Middelkoop: 'Die wijk is toevallig ontstaan, maar mensen vinden het chic en de woningen verkopen als een trein. Als je er een slagboom voorzet heb je een ommuurde wijk.' Voor het verkommerde kantorenpark Bergparkwijk aan de rand van de Bijlmer heeft hij een plan ontworpen voor woningbouw. Er moeten duizend koopwoningen komen voor inkomens vanaf 85 duizend gulden. Een hoge wal moet de wijk afgrenzen van de Bijlmer en de gewenste identiteit en allure bewerkstelligen. Alle toegangswegen op een na worden afgesloten. De Nederlandse weerstand tegen ommuring blijft overigens beperkt tot officiële woonwijken. Particuliere bedrijfsterreinen, afgesloten stegen en omheinde natuurgebieden worden wel geaccepteerd. 'Ook volkstuinen en bungalowparken met een muur vinden we geen probleem', zegt Middelkoop. 'Een groeiend aantal mensen woont daar een groot deel van het jaar, soms zelfs permanent. Er staat een slagboom voor en een kampbestuur of campingbaas bestiert het "dorp". Bewoners zijn volledig aan hun willekeur overgeleverd.' Nachtwakers Een muur om een wijk en een elektronische poort kosten niet veel geld. Met deze extra's wordt in Amerika gretig geadverteerd, gated access suggereert immers veiligheid en status. Toch biedt een muur in de praktijk nauwelijks bescherming, stelt onderzoekster Mary Gail Schnyder van de faculteit City and Regional Planning van de universiteit van Berkeley. Onder de titel Fortress America verschijnt deze zomer haar onderzoek naar het fenomeen ommuurde steden. 'Soms voorkomt een muur wat gelegenheidscriminaliteit van pubers, maar die wonen ook binnen de wijk. In andere gevallen trekt ommuring juist criminaliteit aan. In Los Angeles liet de politie een muur afbreken omdat bendes hem gebruikten als verdedigingslinie. Volgens politiefunctionarissen die we interviewden is het effect op de criminaliteit per saldo nihil.' De dalende criminaliteitscijfers van de afgelopen drie jaar hebben dan ook geen invloed op de Amerikaanse groei van het aantal ommuurde wijken. Buiten de getto's is onveiligheid vooral een psychologisch probleem: angst bewijst zichzelf. 'Het gaat om het algemene gevoel: it's a dangerous world out there', verwoordt Schnyder desgevraagd. 'Mensen willen controle, ze willen zich gevrijwaard weten van vreemden aan hun deur die hun iets willen verkopen, politieke campagne voeren of Gods woord prediken. Privacy, gemak en prestige zijn dan ook belangrijker dan veiligheid. Als al een bewaker wordt ingehuurd, dan willen bewoners dat hij 's nachts patrouilleert. Terwijl elke preventieprogramma leert dat een bewaker overdag veel meer effect heeft omdat dan iedereen naar zijn werk is en inbrekers vrij spel hebben.' In Nederland ontstaan momenteel de eerste bungalowparken naar Amerikaans concept met eigen bewaking die ’s nachts rondloopt over het terrein. In Golf & Beach Resort Ooghduyne bij Den Helder zijn tweede huizen te koop vanaf 250 duizend gulden. De 274 huizen zijn afgegrensd van de buitenwereld, niet met een muur maar met typisch Nederlandse sloten. Belangstellenden mogen overdag wel een kijkje in deze privéwijk nemen, maar 's avonds gaat de slagboom dicht. Toen er afgelopen november een geneeskrachtige waterbron onder de grond werd aangetroffen, wreef de projectontwikkelaar in zijn handen: de exploitatie valt hem toe. Ooghduyne is een recreatiepark, eigenaren mogen er niet hun domicilie kiezen. 'Maar niets belet hen om hier 365 dagen per jaar te recreëren. Alleen officiële inschrijving bij de gemeente is niet mogelijk', zegt Paul Meltzer van RLC Leisure Group International, het bedrijf dat de directie van Ooghduyne voert. 'We mikken op de bovenkant van de markt. Met een goed concept kun je een waardestijging van de huizen garanderen. Nu al krijgen we veel vragen van oudere mensen die hier permanent zouden willen wonen. Zij komen af op de bewaking, het alarmsysteem en de service.' Voorlopig moet Meltzer hen teleurstellen. 'Ik vind het vreemd dat een gemeente eigenaren kan verbieden om te wonen in een huis dat aan alle wooneisen voldoet. Deze maand beginnen we met de bouw van een soortgelijk park vlak onder Bordeaux. De Franse overheid staat permanente bewoning van deze privéwijk toe. Ik heb mijn hoop er nu op gevestigd dat de Europese wetgeving deze discriminatie verbiedt. Het verschil tussen recreatiehuizen en woonhuizen zou daarmee vervallen.' Fatsoensnormen Minstens zo belangrijk als de fysieke veiligheid is de financiële garantie die privéwijken hun inwoners bieden. Amerikanen verhuizen vaak en dus is het belangrijk dat ze hun huis op elk moment goed kunnen verkopen. De grootste bedreiging van de waarde is een plotselinge verandering van het karakter van de buurt. Het grote schrikbeeld voor veel huizenbezitters is de toestroom van mensen uit lagere klassen. In het Californische Foster City bleek bij een onderzoek dat ruim tweederde van de bewoners geen huizen in hun buurt wil hebben die meer dan dertien procent goedkoper zijn. Sommige huizenadvertenties beginnen met het aantal inwoners van de wijk, meteen gevolgd door het gemiddelde inkomen per huishouden. De prijs van de woningen komt pas daarna. De inkomensklasse is het doorslaggevende argument om ergens te gaan wonen, daar winden ze in de Verenigde Staten geen doekjes om. Om het instant karakter van de privéwijk te beschermen moet ongewenst gedrag worden uitgebannen. Hiervoor zijn de covenants, conditions and restrictions (CC&R's) in het leven geroepen, die elke eigenaar moet ondertekenen en die bij verkoop overgaan op de volgende bezitter. De CC&R's - die soms enkele honderden pagina's beslaan - leggen bijvoorbeeld vast dat de bewoner niets aan de buitenkant van zijn huis mag hangen, dus ook niet de Amerikaanse vlag op onafhankelijkheidsdag of dennenkransen met Kerstmis. Deze extreme voorbeelden leiden elk jaar wel ergens tot een rel die de pers haalt, maar de meeste geboden en verboden blijven onder de oppervlakte, zoals de verplichting om het gras te maaien, het huis regelmatig te schilderen, de kleur van de gordijnen te kiezen uit een voorgeschreven pallet, geen huisdieren te houden, geen auto's of campers voor de deur te parkeren en niet over het eigen gazon te lopen omdat dan een pad wordt uitgesleten. Ook de minimumleeftijd van de bewoners, de hoogte van de schuttingen en het aantal dagen dat logés mogen blijven slapen kunnen voorgeschreven zijn. Overtreding van de regels leidt tot forse boetes. Amerikanen zijn allergisch voor inperking van hun vrijheden, maar daarbij zijn ze gefixeerd op overheidsingrijpen. Voor de terreur van de markt hebben ze veel minder oog. De onwrikbaarheid van de gedragsregels in privéwijken is verbazingwekkend. Ze bevatten de bepaling dat wijziging alleen mogelijk is als tweederde van alle stemgerechtigden daartoe besluit, soms is zelfs tachtig procent van de stemmen nodig. In de praktijk blijkt het nauwelijks mogelijk te zijn om zo veel mensen tot stemmen te bewegen, laat staan dat ze allemaal voor wijziging stemmen. Ter vergelijking: Bill Clinton had voor zijn tweede ambtstermijn genoeg aan nog geen vijfentwintig procent van alle kiezers. In een privéwijk zijn de stemmen overigens voorbehouden aan de huizenbezitters: medebewoners hebben geen stemrecht, huurders evenmin. De onbetaalde bestuurders van de privéwijken zien strikt toe op naleving van de regels, al is het maar om te voorkomen dat medebewoners hen voor de rechter dagen wegens waardevermindering van hun huis. En als de bestuurders daar zelf niet aan denken, wijzen gespecialiseerde advocaten hen er wel op, of de managers die in dienst zijn van de grotere privéwijken. Advocaten spinnen garen bij de conflicten: rechtszaken brengen immers brood op de plank, schikkingen niet. Om zoveel mogelijk te kunnen procederen hebben ze geraffineerde strategieën uitgedokterd, zoals Mary Lindsey uit Los Angeles aan den lijve ondervond. Nog niet bekomen van de schrik, vertelt ze in de lounge van het Hyatt Hotel: 'Vorig jaar raakte ik 890 dollar achter met de betaling van mijn fee voor onderhoud. Met het bestuur had ik afspraken gemaakt over de terugbetaling, maar toch stuurden ze een advocaat op me af die beslag liet leggen op mijn huis. Omdat ik bovendien van mening was dat ze een berekeningsfout hadden gemaakt, vroeg ik inzage in de boeken.' Na driekwart jaar procederen waren de totale advocatenkosten gestegen tot 32 duizend dollar. 'Ik woonde in een klein wijkje van nog geen tachtig huizen. De president van de wijk woonde schuin tegenover me, mijn dochter paste op zijn baby. En toch was het niet mogelijk om het als volwassen mensen uit te praten. Als er eenmaal advocaten in het spel zijn is de weg terug afgesneden, het eigenlijke gevecht gaat dan om hun honoraria. Want als het bestuur verliest, draaien de gezamenlijke bewoners op voor die kosten.' De rechter stelde beide partijen gedeeltelijk in het gelijk. 'Ik moest tienduizend dollar aan advocatenkosten betalen, terwijl het conflict oorspronkelijk ging over een verschil van 178 dollar. Omdat ik dat geld niet had, heb ik mijn huis moeten verkopen. Er is iets geknakt in mij, ik dacht dat zoiets onmogelijk was in Amerika'. Tijdens het gesprek zegt Lindsey een paar keer: 'dat mag je niet opschrijven, anders sleept het bestuur me weer voor de rechter'. Ze rookt de ene sigaret na de andere. Nederlanders laten zich minder makkelijk de wet voorschrijven dan Amerikanen. De regels van recreatiepark Ooghduyne zijn dan ook minder gedetailleerd dan de CC&R's. Maar ook hier zijn de eigenaren met handen en voeten gebonden. De koopovereenkomst stelt de financiële bijdrage aan bewaking, onderhoud, vuilophaal en infrastructuur verplicht. Ze schrijft bijvoorbeeld ook voor in welke kleuren de villa's geschilderd moeten worden. Paul Meltzer: 'De wijk is nu erg uniform en we laten voorzichtig de teugels vieren. Zo mogen mensen nu zelf de kleuren kiezen en stimuleren we variatie in de tuinaanleg.' Maar het gedrag van mensen in de wijk wordt juist strakker geregeld: 'Omdat de bezettingsgraad stijgt, kunnen we mensen niet zo maar hun gang laten gaan. Bezoekers mogen bijvoorbeeld hun auto niet bij de huizen parkeren. Maar dat regelen we niet per contract, folders zijn genoeg om mensen mee te laten werken.' Nederlandse fatsoensnormen maken contracten voorlopig overbodig. Rednecks Bij de Amerikaanse privéwijken gebruiken projectontwikkelaars consequent het woord community, maar van gemeenschappen is meestal helemaal geen sprake. Mensen van dezelfde inkomensklasse trekken zich terug op hun eigen bastions. Ze hebben weinig met elkaar te maken: wat ze delen is service, privacy en de waarde van hun huizen. Daarmee zijn de inwoners van stedelingen gereduceerd tot aandeelhouders: buy your own government. Nederlanders zijn meer betrokken bij het grotere geheel van hun stad of dorp, daarvan getuigen onder andere de grote emoties die de gemeentelijke herindeling oproept. De samenvoeging van dorpen en steden leidde de afgelopen jaren steeds tot veel commotie. Maar bij die protesten speelt geld wel degelijk een grote rol: mensen willen niet meebetalen aan de voorzieningen van de grote steden. Ook in Nederland worden woonplaatsen in toenemende mate beoordeeld op de voordelen en de diensten die ze te bieden hebben. 'Zelforganisatie van bewoners rond gemeenschappelijke belangen is prima, maar in de praktijk is er een autocratie ontstaan', zegt politicoloog Evan McKenzie in zijn woning in een voorstad van Chicago. 'Een projectontwikkelaar heeft een plan, koopt een stuk grond, stelt vervolgens de regels vast en bouwt de huizen. Pas dan komen de mensen die zich aan de regels moeten onderwerpen. Het is in de eerste plaats een juridisch systeem, geen sociaal systeem. Bewoners zitten gevangen tussen regels die ze verfoeien en angst voor waardevermindering van hun huis.' Over privéwijken schreef McKenzie het boek Privatopia, waarin zijn zesjarige ervaring als advocaat van de overkoepelende vereniging van privéwijken duidelijk merkbaar is. Tegenwoordig doceert hij aan de universiteit van Chicago. 'Dit soort privéwijken als lokale democratieën betitelen is net zo bizar als hamburgers gezonde voeding noemen. Het is onmogelijk om een gezonde wijk te bouwen uitsluitend op basis van de waarde van het bezit.' Privéwijken worden dan ook geteisterd door conflicten tussen besturen en bewoners. Gedupeerde bewoners hebben in 1989 een belangengroep opgezet, de American Homeowners Resource Center (AHCR). 'De Verenigingen van Huiseigenaren voeren een ware dictatuur uit over de bewoners', zegt de Californische oprichtster Elizabeth McMahon die de afgelopen dertien jaar vier processen aan haar broek kreeg, onder andere over de verbouw van een van haar drie garages tot hobbykamer voor haar kinderen. 'Ik woon in een echte redneck-buurt. "Go back to Iran" schreven onbekenden op mijn muren in de tijd van Khomeini. Ik kom oorspronkelijk uit Maleisië, maar dat zijn details voor dat soort mensen. Het liefst zou ik willen verhuizen, maar veel zin heeft dat niet omdat meer dan tachtig procent van de huizen hier in South Orange County in een privéwijk ligt. Bovendien is de huizenmarkt slecht, ik heb niet veel keuze. En zo lang ik hier woon blijf ik knokken. Ik heb nu de rechter ingeschakeld om op de bestuurskieslijst te komen. Want dat weigert het zittende bestuur tot nu toe.' Meer Amerikanen krijgen genoeg van de bemoeizucht in privéwijken. In sommige huizenadvertenties wordt als pluspunt genoemd dat er geen Vereniging van Huiseigenaren is. Het belangrijkste actiepunt van de AHCR is duidelijkheid verkrijgen over de status van het bestuur van privéwijken. Nu kan een bestuur zich in de ene situatie manifesteren als semi-overheidsinstelling - waardoor de bestuurders persoonlijk niet volledig aansprakelijk zijn - en op het andere moment kunnen ze zich als bedrijf presenteren - waardoor ze de grondwettelijke rechten en vrijheden van de bewoners aan hun laars kunnen lappen. Elizabeth McMahon: 'Zelf geef ik er de voorkeur aan dat de Vereniging van Huiseigenaren een overheidslichaam wordt. Maar ook als ze eenduidig een bedrijf wordt is dat winst.' Fragmentatie Op het moment dat er een muur wordt gebouwd, is de maatschappelijke tweedeling letterlijk een feit. Armen en rijken scheiden zich van elkaar af, ook buurten als het verpauperde Rotterdamse Spangen willen zelf bepalen wie hun buurt binnenkomt. Maar de gemeente is fel gekant tegen de bewonerseis om een hek om Spangen te zetten. 'Wij willen de openbaarheid absoluut handhaven door te investeren in buurtpreventie en de leefbaarheid', zegt planoloog Esther Sassenburg van de Rotterdamse Dienst Ruimtelijke Ordening. 'Maar toch verliezen we de strijd gedeeltelijk. De binnenterreinen van de bouwblokken zijn indertijd ontworpen als openbare ruimte, maar die zijn bijna allemaal afgesloten. Dat accepteren we tegenwoordig als een gegeven, maar voorlopig ligt daar wat ons betreft de grens.' De Amerikaanse onderzoekster Schnyder maakt zich eveneens grote zorgen om de 'fragmentatie van de samenleving' die afscheidingen teweeg brengen. 'We bouwen tegenwoordig muren in plaats van dorpspleinen. Een muur is zo'n krachtig symbool dat het niemand onberoerd laat. In ommuurde wijken praten mensen over de rest van de stad als the over the wall crowd.' De politieke macht van de inwoners van privéwijken is groot: ze zijn witter, ouder, rijker en hogeropgeleid dan de gemiddelde Amerikaan. Bovendien zijn ze goed te organiseren. Volgens Schnyder bereiken privéijken langzaamaan de kritische massa om veranderingen af te dwingen. 'Steeds meer mensen zeggen: wij zorgen voor onszelf, laat de rest dat ook maar doen.' Als katalysator van deze protesten zal de dubbele belasting fungeren. Voor straatverlichting, vuilophaal en onderhoud van de straten betalen de bewoners van privéwijken een fee. Deze bijdrage is feitelijk een vorm van belasting die bij de rechter afdwingbaar is. Daarnaast betalen bewoners gewoon onroerend goedbelasting. Steeds meer privéwijken betogen dat ze op deze manier twee keer betalen. Hun protest is begrijpelijk, maar ze vergeten voor het gemak één ding: de straten die zij zelf laten schoonmaken en verlichten zijn niet openbaar. De double tax problematiek is een van de grote tijdbommen onder de Amerikaanse steden. Lobbygroepen lopen zich al warm voor de strijd om het geld. De daaruit voortvloeiende financiële segregatie kan nog belangrijker worden dan de fysieke muren die de steden nu opdelen. De staat New Jersey ging in 1993 door de bocht en gaf de inwoners van privéwijken een financiële compensatie voor het feit dat ze hun eigen vuilnis ophalen en hun straten verlichten. Dat gold ook voor de wijken waarbij de projectontwikkelaar had beloofd dat die kosten niet ten laste van de staat zouden komen. Steden als Houston en Kansas City gingen gedeeltelijk door de knieën. Ook politicoloog McKenzie vreest de ontwrichtende werking van privéwijken. 'Ze eisen niet alleen lagere belastingen, maar verzetten zich ook met succes tegen de aanleg van wegen en winkelcentra in hun achtertuin. Ze eisen hogere straffen en strengere vreemdelingenwetten. Het Californische referendum dat drie misdrijven automatisch in levenslang omzette - three strikes and you're out - werd actief gesteund door de privéwijken. Over twintig jaar kijken we terug op deze periode en zullen we ons vertwijfeld afvragen waar de stadsbesturen en de politici waren toen ze hun macht uit handen gaven.'     Bij de inrichting van steden wordt sociale veiligheid steeds belangrijker. Het primaat van de veiligheid leidt tot een enorme versterking van de traditionele scheiding tussen publiek en privaat. In De Architect schrijft de Rotterdamse docent stedebouw Harm Tilman: 'Als gevolg hiervan wordt de stad buitenste binnen en binnenste buiten gekeerd: er komen open gevangenissen en afgesloten parken; de sex wordt publiek en de straten geprivatiseerd.' De Nederlandse privéwijken zullen overigens waarschijnlijk geen muren en slagbomen krijgen, maar sloten en ophaalbruggen. Dat past beter in ons landschap en oogt wat minder onvriendelijk. De teloorgang van de stad is er echter niet minder om..