Na de mijnsluitingen bleef er weinig over van de welvaart in Heerlen. Hoge werkloosheid, een bevolking die het gemeentelijke bestuur wantrouwt, betonbouw en machtige projectontwikkelaars bepalen de sfeer. De stad krabbelt echter langzaam uit het dal. Net als Maastricht is Heerlen een onnederlandse stad, maar daarmee houdt elke vergelijking op. Zo pittoresk en middeleeuws als de hoofdstad van Limburg is, zo fragmentarisch en modern is Heerlen. Zelfs de gelijkenis met andere moderne steden als Eindhoven en Rotterdam – de steden waaraan de stad zich spiegelt – gaat maar ten dele op. Heerlen onttrekt zich aan de brave logica van een stad die haar nieuwe wijken als jaarringen om het oude centrum legt. Dit jaar viert de stad haar tweeduizendjarig bestaan met een eigen munt, maar na de Romeinen dommelde Heerlen rustig naar het begin van deze eeuw. En toen kwam de boom van de mijnindustrie, immigranten uit heel Europa stroomden naar de Zuid-Limburgse mijnen. Met het schrikbeeld van de opstandige arbeiderssteden in Engeland voor ogen, werd onder leiding van monseigneur H.A. Poels begin deze eeuw een anti-stad aangelegd. Verspreid over de hele oostelijke mijnstreek bouwde maatschappij Ons Limburg mijnkoloniën – op z'n Frans uitgesproken met de klemtoon op de 'i'. In deze tuinsteden staan de huisjes meestal in blokjes van vier met de ruggen tegen elkaar. Elke woning heeft een flinke lap grond voor de deur, zodat de mijnwerkers nog een beetje boer zouden blijven. De gevolgen van deze angst voor de stad zijn ook dertig jaar na de mijnsluiting nog zichtbaar. Hoogspanningsleidingen lopen tot midden in de stad, lieflijke beekdalen botsen op voormalige mijnwerkersdorpen, zandpaden leiden naar munitiedepots van de NAVO, een snelweg loopt van niks naar nergens en er is zelfs een drive-inbioscoop, op zijn Duits 'Autokino' gedoopt. De stad heeft besloten om deze non-structuur tot haar kracht te verheffen: parkstad Heerlen. Geen vreemde gedachte in een stad met zoveel groen. Maar uit het burgeronderzoek 1997 blijkt dat de inwoners dat anders zien: ruim de helft van de duizend geënquêteerden vindt Heerlen een betonstad. Heerlen heeft de vorm van een langgerekte frietzak. Een eigen plattegrond heeft de stad niet, de kaartenmakers hebben een veel logischer gebied genomen: de agglomeratie Oostelijk Zuid-Limburg. Op deze vierkante kaart is duidelijk zichtbaar hoe willekeurig de grenzen tussen Heerlen (96.000 inwoners), Kerkrade (53.000), Landgraaf (41.000) en Brunssum (30.000) getrokken zijn. Met 220.000 inwoners op veertig vierkante kilometer is de oostelijke mijnstreek de vijfde stad van Nederland. Centrumstad Heerlen, waar ruim de helft van de werkgelegenheid is geconcentreerd, pleit dan ook al jaren voor een gemeentelijk herindeling. TNO becijferde in opdracht van Heerlen dat de stad nog slechts twaalf jaar toe kan met haar ruimtebehoefte voor bedrijfsterreinen.  Maar dit soort onderzoeken kan de provincie en de omliggende steden niet vermurwen. 'Samen zijn we alleen sterk in het verdelen van Europese subsidies', verzucht wethouder stadsontwikkeling Jos Zuidgeest. En dus moet Heerlen voorlopig de grootstedelijke problemen alleen op zien te lossen. Opgewekt heeft Zuidgeest aan de muur van zijn werkkamer een uitspraak van Thomas Bernard gehangen: 'De hopeloosheid maakt alles draaglijk'. Heerlen is de klap van de mijnsluiting nog lang niet te boven. In enkele jaren verdween tweederde van de werkgelegenheid. Nieuwe bedrijvigheid is aangetrokken, maar nog altijd heeft de stad de laagste arbeidsparticipatie van Nederland. Slechts 51 procent van de totale bevolking is actief, twaalf procentpunt onder het landelijk gemiddelde. Op alle fronten werkt de mijnsluiting door: de werkloosheid is met 14 procent tweemaal zo hoog als gemiddeld, er zijn ruim anderhalf maal zoveel WAO'ers en het opleidingsniveau is laag: 53 procent heeft mavo of lager. Ondanks de hoge werkloosheid kunnen op dit moment niet alle vacatures worden vervuld. Vroeger zorgden de mijnen overal voor, van duivenmelkverenigingen en harmoniëen tot buurthuizen en mijnpolitie. Initiatief werd niet op prijs gesteld. De daaruit voortvloeiende cultuur is niet zo snel uit te wissen. Het aantal startende ondernemers in Heerlen ligt ver onder het landelijk gemiddelde, ook de participatie van vrouwen blijft achter. Een van de grootste probleembuurten ligt ten westen van Akerstraat Noord. Deze brede hoofdstraat vormt de scheiding tussen de stadsdelen Hoensbroek en Heerlerheide. Vroeger besteedden de mijnwerkers van de staatsmijn Emma hun welgevulde loonzakjes in deze welvarende winkelstraat. Maar na de sluiting van de mijnen in 1969 is de straat sterk verloederd, veel woningen staan leeg. Officieel zijn hier vier coffeeshops, in werkelijkheid zijn het er veel meer. Ze worden aangevuld met enkele pornobioscopen, bordelen en dubieuze kamerverhuurbedrijven. In een zijstraat staat het voormalig gezellenhuis voor alleenstaande mijnwerkers in de steigers. Het sombere bakstenen gebouw is een van de weinige zichtbare herinneringen aan de mijnbouw. Na de mijnsluiting kreeg de stad van het ministerie van VROM honderd miljoen gulden voor de herstructurering van 'zwart naar groen'. Met groot enthousiasme werden gebouwen gesloopt, mijngangen dichtgestort en mijnbergen afgegraven en 'gehermodelleerd' tot grazige heuvels. Onder aanvoering van het CDA wilde het stadsbestuur de herinneringen aan de mijnen zo snel mogelijk uitwissen, de christendemocratische wethouder Savelsbergh stond te boek als 'Huub de sloper'. Nu zo goed als alles verdwenen is, komt de kater. 'In Heerlen is veel te veel gesloopt, we hebben ons verleden weggegooid en daarmee het onderscheid met andere regio's', geeft Zuidgeest toe. Met steun van de oppositie heeft hij 30.000 gulden vrijgemaakt om herbestemming van het gezellenhuis tot appartementen en winkels haalbaar te maken. Met negen ton subsidie is de Ontwikkelings Maatschappij Akerstraat Noord in het leven geroepen, een samenwerking tussen projectontwikkelaars, bewoners en winkeliers. Zuidgeest: 'We hebben te lang verzuimd te luisteren naar de bewoners, terwijl zij precies weten waar het fout gaat in hun buurt. Via buurtsignalen hoorden we dat een pooier in een nieuwbouwpand prostitutiehokken aan het bouwen was. Zo'n man maken we dan net zo lang de pis lauw tot hij inbindt.' De samenwerking met de buurten komt moeizaam van de grond, het wantrouwen tegen 'de politiek' zit diep. Sinds 1994 wordt Heerlen bestuurd door een 'pimpelpaarse' coalitie die loopt van VVD tot Groen Links. Nog altijd is het CDA de grootste partij, maar meteen daarna komen de oppositiepartijen Stadspartij Heerlen en Socialistische Partij. De inwoners van Heerlen voelen zich eerst en vooral betrokken bij hun eigen buurtschap of dorp, 'Heerlenaar' voelen slechts weinigen zich. Ze komen uit Zeswegen, Beersdal of Molenberg. Het centrum is niet alleen figuurlijk ver weg, ook letterlijk wonen de meesten ver van hun binnenstad. Uit het burgeronderzoek van 1997 blijkt dat slechts dertien procent van de bewoners vindt dat de stad goed bestuurd wordt. De plannen van de gemeente om Heerlen op te stoten in de vaart der volkeren stuiten op ongeloof: 'Ze trekken op het stadhuis een veel te grote broek aan.' Buurtbewoners zetten de bezuinigingen op hun buurthuis af tegen het Centrumplan waar de gemeente 125 miljoen gulden insteekt. Tegenover het station, op de plaats van het oude hoofdkantoor van DSM, nadert de bouw van het Corio Center zijn voltooiing. Het grote voorbeeld was de luxueuze Köningsallee in Düsseldorf. Maar met de Duitse doe-het-zelfzaak annex tuincentrum Marktkauf als belangrijkste huurder wordt de werkelijkheid wat prozaïscher. Ook aan de herprofilering van de Bongerd, de centrale winkelas, wordt hard gewerkt. Om de straat de allure van een huiskamer te geven werden speciale stenen uit China geïmporteerd. Helaas bleken die veel vuil op te nemen, waardoor het plaveisel er al binnen enkele maanden onderkomen uitzag. Beide projecten zijn onderdeel van het ambitieuze Centrumplan waarvoor de gemeente in 1990 een publiek-private samenwerkingsovereenkomst aanging. Het contract verplichtte de gemeente om de bestaande bebouwing alvast te slopen en de terreinen bouwrijp te maken. Maar de projectontwikkelaars begonnen pas met bouwen als ze zeventig procent van een pand verhuurd hadden. Het Centrumplan liep daardoor jaren vertraging op en de binnenstad van Heerlen was al die tijd een gatenkaas. Langzaam worden de trekken van de nieuwe stad zichtbaar: hoog, dichtbebouwd en middelmatig. De laatste sporen van Heerlens verleden zijn uitgewist. Onvrede met het Centrumplan leidde tot de oprichting van een nieuwe politieke partij, Hart voor Heerlen, die in 1994 twee zetels haalde. Ook de andere oppositiepartijen trokken stevig van leer tegen het plan van in totaal vijfhonderd miljoen gulden. [Alleen de verbouwing van het Glaspaleis tot muzisch centrum kreeg een raadsbrede meerderheid. Dit glazen warenhuis is in 1936 door architect Peutz gebouwd en symboliseerde de uitgroei van Heerlen tot moderne stad. Nu staat het er morsig bij. De lichtvoetige helderheid is bruut aangetast door getinte ramen, afgezien van wat onduidelijke modezaken op de begane grond staat het al jaren leeg. Maar uitgerekend voor dit onderdeel van het Centrumplan is te weinig geld uitgetrokken door de gemeente. Nu wordt gezocht naar sponsors.] Fractievoorzitster Riet de Wit van de Socialistische Partij: 'De gemeente heeft zich met huid en haar overgeleverd aan de projectontwikkelaars. Als onderdeel van het Centrumplan moest het Sportfondsenbad, waar heel Heerlen heeft leren zwemmen, worden afgebroken. Nu komt er alleen een nieuw zwembad als een projectontwikkelaar er instapt, het contract verbiedt de gemeente om zelf een zwembad te bouwen.' Wethouder Zuidgeest geeft toe dat hij zo'n contract nu nooit meer zou tekenen: 'Nu hebben we alleen plichten, en nauwelijks rechten. Maar meer steden hebben zich in die tijd, toen de eerste publiek-private schreden werden gezet, in de vingers gesneden.' Op de vraag 'Wie is de echte burgemeester van Heerlen?' antwoorden veel Heerlenaren spontaan: 'projectontwikkelaar Ger Ruijters'. Het samenwerkingsverband van Ruijters en ING-dochter MBO is een van de projectontwikkelaars waarmee de gemeente in 1990 in zee is gegaan om het centrum drastisch te vernieuwen. En in Heerlen zijn ze nog niet vergeten dat diezelfde Ruijters aan de wieg stond van de financiële ramp van Woningbeheer Limburg (WBL). Via politieke vriendjes verkocht Ruijters namelijk vijftien jaar geleden grote aantallen onrendabele koopwoningen aan de voorloper van WBL. Het tekort van 103 miljoen bij WBL leidde vorig jaar tot een parlementair onderzoek dat staatssecretaris Tommel bijna de kop kostte. Om zijn schulden te delgen moet WBL bijna negenhonderd woningen verkopen, onder andere in de wijk Zeswegen. Deze wijk is gebouwd op de steenbergen van de mijn Oranje Nassau 1. In de Eoceenstraat staan acht panden leeg, bij enkele zijn de ruiten ingegooid. De ramen van de meeste bewoonde panden zijn getooid met het affiche 'onbetaalbaar verklaarde woning'. Bewoner Gerard van Poelgeest dreigt zijn woning te verliezen door de verkoopactie: 'WBL speelt een vies spelletje. De andere woningbouwverenigingen in deze buurt hebben de huur bevroren, maar WBL vraagt plotseling de maximale verhoging van 6,5 procent. Ondertussen doen ze niets meer aan onderhoud. Ik betaal nu al 926 gulden kale huur en zo ga ik over twee jaar over de grens van de huursubsidie heen en kan ik hier niet meer blijven wonen. Het huis voor 193.000 gulden kopen, kan ik van mijn pensioen helemaal wel vergeten.' Met steun van de SP is de buurt een huuractie begonnen. Dankzij de contributie van duizend leden is de Socialistische Partij Heerlen de enige SP-afdeling die over een eigen pand beschikt. Riet de Wit: 'Heerlen heeft prachtige arbeiderswijken: ruim opgezet met veel groen. Maar er is veel achterstallig onderhoud en de voorzieningen zijn wegbezuinigd. Dat wreekt zich in een stad waar iedereen zo gericht is op de eigen buurt.' In de late middagzon liggen de meeste actiebuurten die De Wit laat zien er stralend bij: spelende kinderen op straat, keurige tuintjes. De verloedering van de Akerstraat Noord is ver weg, hier heerst nette armoede. Net als in Duitsland zijn veel huizen gepantserd met rolluiken. De initiatieven om de werkloosheid te bestrijden komen maar mondjesmaat bij de bewoners van de oude buurten terecht. Als de werkgelegenheid in Heerlen groeit, zoals in de periode 1990-1993, komt dat bijna geheel ten goede aan mensen van buiten de stad. Maar als er ontslagen vallen zijn dat bijna allemaal Heerlenaren. Alleen in de horeca en de zandwinning zijn de Heerlenaren in de meerderheid. De opbouw van de economie is onevenwichtig. De niet-commerciële dienstverlening vertegenwoordigt ruim 37 procent van de werkgelegenheid en dit aandeel stijgt nog steeds. Negen van de tien grootste bedrijven van de stad zijn in deze sector te vinden. Elke morgen komen uit de omliggende steden de hoogopgeleide werknemers naar de bedrijven die als compensatie voor de mijnsluiting naar Heerlen kwamen. Deze machtige dienstencentra liggen verspreid over de stad, zoals het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) met zijn aardschokbestendige betonnen kolossen en het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds (ABP) met een eigen afrit van de snelweg. Zo makkelijk als deze bedrijven door de landelijke politiek zijn gedropt in Heerlen, zo makkelijk kunnen ze ook weer verdwijnen. Zuidgeest: 'De mijnen waren letterlijk geworteld in de bodem, maar de moderne bedrijven zijn footloose.' Het CBS boekte vorig jaar een verlies van 2,6 miljoen gulden en ontslaat de komende drie jaar 375 werknemers. Tien jaar geleden mikte Heerlen nog op de automatisering als grote trekker van de economie. maar de werkgelegenheid in deze branche liep in zes jaar terug met 35 procent. De gemeente heeft nu haar hoop gevestigd op medische technologie rond het ziekenhuis en de Samenwerkende Revalidatieklinieken Limburg. Maar ook Maastricht heeft deze branche al tot speerpunt verheven. Van innige samenwerking tussen beide steden die samen een van de dertien Nederlandse stedelijke knooppunten vormen, is geen sprake. Heerlen lonkt veel sterker naar Aken, dat dichterbij ligt dan Maastricht en dat beschikt over de grootste technische universiteit van Europa. Zelf brengt Heerlen haar HTS mee, waarvoor een nieuwbouwcomplex bijna gereed is. Nu vertrekken nog veel afgestudeerden naar het westen, maar in de toekomst moet de spinoff van beide ingenieursopleidingen een plaats krijgen op het Grens Overschrijdend Bedrijventerrein (GOB). Hiervoor heeft Heerlen aan haar zuidelijke punt veertig hectare akkergrond gekocht, de overige zestig hectare komt op Duits grondgebied. De beoogde samenwerking met Aken is voor Heerlen een extra reden om de omliggende gemeenten te willen annexeren. Nu is het verschil in omvang wel erg groot. De grootstedelijke ambities van het gemeentebestuur kunnen de meeste inwoners gestolen worden. Ze moeten er net zo min van hebben als van problemen als druggebruik, criminaliteit, straatprostitutie, de top drie uit het burgeronderzoek 1997. Deze grote-stadsproblemen doen de bevolking van de landelijke mijnkoloniën huiveren, maar liefst tweederde van de Heerlenaren vindt dat je 's avonds niet veilig over straat kunt. Drugs horen in hun beleving bij de Randstad, niet bij hun lieflijke anti-stad. De grootste steen des aanstoots is de tippelzone. Bij haar aantreden in 1994 legde de coalitie in het programma-akkoord vast dat er zo'n zone moest komen. Al jaren werd achter het CBS getippeld en de buurt was dat spuugzat. Op 6 januari jongstleden ging op de Heideveldweg de meest pittoreske tippelzone van Nederland open, met uitzicht op zilverzandafgraving en de glooiende velden. Maar honderden bewoners uit de nabijgelegen wijken maakten het werken op de zone onmogelijk. Ze konden geen enkel begrip opbrengen voor deze grote-stadsvoorziening, voor hun gevoel wonen ze immers in een dorp. Het CDA ging overstag en trok zijn steun in. Op 26 mei werd de zone met betonblokken afgesloten en de afwerkschotten werden neergehaald. Onder het oog van de NOS-camera's hebben de bewoners van de wijken Palemig en Heksenberg hun protesten tegen de tippelzone begin juli weer opgevat. De rechter besliste namelijk dat de sluiting onrechtmatig was. En daarmee is de gemeente weer terug bij af. Behalve dat de verhoudingen in de coalitie inmiddels ernstig verstoord zijn. Wegens zijn verraad aan het beginselprogramma is het CDA uit het maandelijkse coalitie-overleg verbannen. De tippelzone staat symbool voor Heerlens tweestrijd tussen dorp en stad, tussen bevolking en bestuur, tussen stad en agglomeratie. In een recente nota over de economische ontwikkelingen schrijft Heerlen over het profiel dat ze nastreeft: '… dat standaard oplossingen vermeden worden, dat er geen taboes zijn en dat het opzoeken van de randen van wat mogelijk is tot het normale gedrag gaat behoren.' Bij de tippelzone is die strategie in ieder geval niet erg succesvol geweest.  

Nog steeds worden er oude fabrieken en watertorens gesloopt. Maar niet meer zonder slag of stoot. Nu op 27 februari het Jaar van het Industrieel Erfgoed eindigt, mijmert Peter Nijhof, bevlogen ijveraar voor herbestemming, over de ‘ziel’ van oude fabriekscomplexen. Op het eerste gezicht staat er vlakbij de kerk van Nieuwerkerk aan de IJssel een gladgerenoveerde graanmaalderij. Aan de achterzijde bevat het gebouw twaalf koopappartementen en de plaquette vermeldt trots: ‘herbestemming industrieel erfgoed’. Vier jaar geleden verloor de oorspronkelijke maalderij haar functie. De gemeente wilde er een nieuwbouwflat neerzetten omdat verbouw tot woningen te moeilijk bleek en de heipalen verrot waren. Onder druk van de bevolking werd een compromis gevonden: het gebouw ging tegen de vlakte, de oude voorgevel werd nieuw opgemetseld en binnenin kwamen nieuwe woningen. Eind november was Peter Nijhof, de godfather van de bescherming van het Nederlandse industrieel erfgoed en schrijver van dertig boeken, een van de sprekers bij de feestelijke opening. “Ik zat in een lastig parket”, zegt hij achteraf. “Van herbestemming is helemaal geen sprake, het is in feite modelbouw, schaal één op één. En in Nederland gelden twee geboden: gij zult geen replica’s bouwen en gij zult niets aan bestaande gebouwen veranderen zonder duidelijk te laten zien dat het om nieuwe toevoegingen gaat. Als oprichter van het Projectbureau Industrieel Erfgoed kan ik echter niet honderd procent zuiver in de leer zijn, want voor de Nieuwerkerkers is deze historiserende nieuwbouw vreselijk belangrijk. Zij ervaren de maalderij als authentiek, als een antwoord op de uitdijende anonieme nieuwbouwzee. Persoonlijk zou ik er wel graag een bordje bij zien: ‘Dit is niet wat het lijkt’.” Sociaal-geograaf Nijhof werd eind jaren zeventig in Engeland gegrepen door de schoonheid van oude fabrieken. Industrieel archeologen werkten al vanaf 1955 aan inventarisatie en behoud van complete industrielandschappen. Terug in Nederland begon Nijhof oude fabrieken te fotograferen. “Ik reisde in die tijd veel voor mijn werk en als ik ergens was huurde ik steevast een fiets en volgde simpelweg de waterwegen die de stad uitvoerden. Want water is een kenmerkend element voor het Nederlandse industrieel erfgoed. In die tijd had niemand enige aandacht voor die gebouwen, het zag ernaar uit dat alles binnen tien jaar verdwenen zou zijn. De kentering kwam pas halverwege de jaren tachtig, nu zijn er meer dan zestig particuliere organisaties die het industrieel erfgoed verdedigen.” Het is gekkenwerk om de hele roerende en onroerende industriële erfenis te bewaren. Op advies van een commissie onder voorzitterschap van Peter Nijhof koos het toenmalige ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur voor het uitgangspunt ‘De kunst van het vernietigen’. “De keuze voor selectieve vernietiging heeft veel stof opgeworpen, maar we hebben simpelweg te veel. Niet behoud is ons grootste probleem, maar de selectie. Om gericht te kunnen bewaren moesten we eerst weten wat we hadden.” In 1986 huurde Monumentenzorg Nijhof in voor de coördinatie van het Monumenten Inventarisatie Project (MIP) te leiden. In zeven jaar tijd legde het MIP de bouwkunst en stedebouw uit de periode 1850-1940 vast. Nog steeds verdwijnen aan de lopende band oude fabrieken, stoomgemalen, schoorstenen en watertorens, maar dat gebeurt niet meer zonder slag of stoot. Nijhof is dan ook een gematigd tevreden man. “Oude fabrieken zijn populair geworden. Het Jaar van het Industrieel Erfgoed, dat op 27 februari ten einde loopt, heeft daaraan veel bij gedragen. De schaduwzijde is dat er allerlei graaiers op af komen. Architecten die nooit iets anders hebben gebouwd dan glimmende spiegelpaleizen werpen zich ineens op als deskundigen op het gebied van hergebruik. Projectontwikkelaars kopen oude kerken op om er zo veel mogelijk dure appartementen in te bouwen. Onlangs zag ik een advertentie waarin vier watertorens te koop werden aangeboden, ik was lichtelijk ontzet toen ik de full-colour brochure toegestuurd kreeg. Dat was tien jaar geleden ondenkbaar.” Voor het ontwerp van fabrieken grepen architecten rond de eeuwwisseling meestal terug op kastelen en paleizen. Dat leidde tot een eclectische neo-klassieke stijl die in Nederland tot voor kort verketterd werd. Maar de afgelopen jaren groeide de waardering voor de negentiende eeuw en daarmee ook voor de neo-stijlen. Toch is van een echte omarming geen sprake, zo gaf het Rijksmuseum zijn recente tentoonstelling over de vorige eeuw de boosaardige titel ‘De lelijke tijd’. Bij de bescherming van industriële monumenten kwam de aaibaarheidsfactor van de neo klassieke kantelen, torens, halfronde ramen en bakstenen motieven goed van pas. Toen de herinnering aan de uitbuiting en de ellendige arbeidsomstandigheden was verflauwd, riepen die gebouwen vooral nostalgie op. Het zijn deze neo-klassieke gebouwen die in trek zijn als representatieve kantoorruimte of luxe woonhuis. Veel problematischer is het behoud van grote fabriekscomplexen. Nijhof: “Meestal lukt het alleen om een deeltje te behouden. Bovendien blijft er van een fabriek sowieso minder over dan van een pakhuis of een watertoren, omdat de machines, de geluiden en de geuren verdwijnen.” Meelfabriek De Sleutels is zo’n bedreigd fabriekscomplex. Aan de oostelijke rand van het Leidse centrum, nog net binnen de voormalige verdedigingsgracht, verheffen de silo’s van de oude meelfabriek zich boven de lage huisjes. In 1959 was de fabriek nog goed voor 750 duizend broden per dag, acht jaar geleden was het allemaal voorbij en sloot de fabriek haar poorten. Henk Budel, oprichter van Stichting Industrieel Erfgoed Leiden, liet een video maken van de laatste dag waarop de transportbanden nog liepen. Aan behoud van de meelfabriek dacht toen niemand. De silo’s, pakhuizen, machinehallen, werkplaatsen en kantoren werden tussen 1896 en 1960 gebouwd in een sobere stijl. Ornamenten noch pleisterwerk verzachten de strenge functionaliteit van de baksteenbeklede kolossen. De gebouwen zijn omhulsels van machines en opslagruimte. Niet meer, maar vooral niet minder. Dit brute functionalisme was in het begin van de eeuw ongebruikelijk. Budel: “Als we in 1988 meteen waren begonnen over behoud van De Sleutels hadden we waarschijnlijk alleen maar onbegrip ontmoet. Waarom zou je in godsnaam deze lelijke steenklomp willen bewaren? Schoonheid is dan ook niet ons belangrijkste argument voor behoud. Leiden was een typische Hollandse industriestad. Zoals de handel Amsterdam heeft grootgemaakt en de havens Rotterdam, zo heeft de industrie aan Leiden zijn vorm en betekenis gegeven. Een reportage over de mensonterende omstandigheden in de Leidse textielfabrieken leidde in 1871 tot het kinderwetje van Van Houten. Een eeuw later werden de fabrieken met ongekende verbetenheid gesloopt. De Sleutels vormt het laatste zichtbare restant van dat industriële verleden. Afbreken zou net zoiets zijn als demping van de havens van Rotterdam. Langzaam begint dit bij de Leidse bevolking door te dringen. Een ingezonden brief in het Leidsch Dagblad deze herfst luidde kortweg: ‘De meelfabriek moet blijven. Het is een prachtig gebouw omdat-ie juist zo lelijk is’.” Na de sluiting van de fabriek maakte projectontwikkelaar Van der Wiel Bouw een plan voor gedeeltelijke herbestemming, maar hij kreeg het financieel niet rond. Het college van B&W nam al in 1993 een geheim besluit om de fabriek tegen de vlakte gooien en er een flat en een park aan te leggen. De groene singel om het centrum zou dan helemaal kunnen worden doorgetrokken, want begin jaren tachtig waren de grofsmederij en katoenfabriek om die reden al gesloopt. Een strook keurig gemaaid gras met een paar verlaten speeltoestellen is alles wat resteert van deze fabrieken. De enige kwaliteit van dit historiserende bedenksel is dat het groen is. “Het is nog groter dan in mijn herinnering”, mompelt Peter Nijhof terwijl hij druk fotograferend om de silo’s heenloopt. “Dit complex is in vele tientallen jaren gegroeid en is alleen door zijn maat al uniek. Er zijn nog maar vijf grote meelfabrieken over in Nederland. Dit jaar heeft Meneba Meel, de eigenaar van dit complex, nog een prachtig exemplaar in Sas van Gent verkocht aan een supermarktketen die alles heeft gesloopt. Nu komt er een dertien-in een-dozijnsupermarkt waar de gemeente apetrots op is. Terwijl ze zich diep zou moeten schamen, ze heeft niet eens onderzocht of hergebruik haalbaar was. Sloop is kapitaalvernietiging van de bovenste plank. De onlangs verschenen Tweede Architectuurnota van staatssecretaris Nuis geeft hoog op over duurzaamheid en ecologisch bouwen, maar het woord hergebruik is in de hele nota niet terug te vinden. Terwijl dat toch het meest duurzaam is, zeker bij dit soort gebouwen die voor de eeuwigheid zijn geconstrueerd. Ik pleit voor een omkering van de bewijslast. Het feit dat een gebouw bestaat geeft het een rechtvaardiging. Nieuwe plannen moeten aantonen dat ze een verbetering betekenen.” Meelfabriek De Sleutels verkeert nog in goede staat. Tot 1994 werden de silo’s verhuurd aan een Duits bedrijf dat er een deel van de Europese graanberg opsloeg. Verspreid over het terrein hebben een dertigtal kleine bedrijven een voorlopig onderkomen gevonden, waaronder een architectenbureau, een grafische werkplaats, ateliers en Stichting Digitale Stad Leiden. Ze fungeren vooral als anti-kraakwacht, want de eigenaar heeft ondertussen een sloopvergunning aangevraagd. Hij wil er een huizenblok, een flat en een ondergrondse parkeergarage neerzetten. Een bezoekje aan de Utrechtse meelfabriek HoogHiemstra zou leerzaam zijn voor het Leidse gemeentebestuur. Ook dit gebouw stond op de nominatie om gesloopt te worden, maar de havermoutpakhuizen werden halverwege de jaren tachtig gekraakt. Met 1,5 miljoen gulden startsubsidie en een lening van 1 miljoen werd het pand verbouwd tot een bedrijfsverzamelgebouw waar tachtig bedrijven onderdak vinden. Voor de relatief goedkope bedrijfsruimtes – de gemiddelde huur bedraagt 175 per vierkante meter per jaar – bestaat een lange wachtlijst. De Leidse oppositiepartijen VVD en GroenLinks zijn zich al enige tijd bewust van de mogelijkheden van hergebruik. De gedetailleerde plannen van GroenLinks voorzien in ateliers, oefenruimtes, wijkvoorzieningen en een theater, maar ook in dure penthouses en een parkeergarage. Daarvoor wil de fractie zelfs de fietsenstalling opofferen. Begin december ging ook collegepartij D66 onverwacht door de bocht. Raadslid Alexander Pechteld: “We willen op korte termijn een gedegen onderzoek naar herbestemming, dat mag best wat kosten. Als het financieel haalbaar is, heeft behoud onze voorkeur.” Met de ommezwaai van D66 tekent zich plotseling een raadsmeerderheid af. De omslag in het Leidse denken over industriële monumenten is daarmee compleet. Het is nog maar twintig jaar geleden dat de gemeente het Van Nellepakhuis aan de Aalmarkt liet slopen omdat het afbreuk deed aan het historische centrum. Nog steeds is er een gat op de plaats waar vroeger het architectonische broertje van de Rotterdamse Van Nellefabriek stond, de fabriek die door de Unesco is uitgeroepen tot internationaal beschermd monument. De toenmalige wethouder Cees de Waal kijkt achteraf met gêne op zijn sloopbeslissing terug. Maar nog pikanter is de rol van Monumentenzorg geweest, deze adviseerde hem om het ‘beeldverstorende’ gebouw te ‘amoveren’. Architectonische waarden spelen voor Nijhof slechts een ondergeschikte rol bij de beoordeling van monumenten. “Dat het ketelhuis van De Sleutels unieke halfronde betonnen plafonds uit 1896 heeft, zal ik zeker als argument gebruiken als het te pas komt. Maar ik vind het niet wezenlijk interessant. Als het ketelhuis gespaard zou blijven als onderdeel van een nieuwbouwcomplex, is dat nauwelijks winst. Het gaat om het geheel, om het groeiproces van het gebouw met alle toevoegingen, aanpassingen en historische vergissingen.” In zijn jeugd was Nijhof ‘molengek’, maar hij verkocht zijn uitgebreide verzameling toen hij ervan doordrongen raakte dat veel gerestaureerde molens de geschiedenis vervalsen. “Molens zijn bedrijfsgebouwen die doorlopend vertimmerd werden. Ze terugrestaureren naar hun ‘oorspronkelijke staat’ levert kunstmatige gebouwen op waarvan de technische geschiedenis is weggepoetst.” Herbestemming doet sowieso afbreuk aan de ziel van oude industriële gebouwen. “Het liefst zou ik fabrieken in net-niet-vergane staat bewaren. Ingrijpen betekent onvermijdelijk dat je het deels kapot maakt. Stel dat De Sleutels in zijn geheel zou worden gerenoveerd, dan nog verdwijnen de laag meel die in decennia in de muren is gevreten en de bordjes ‘verboden te roken’ die nu nog overal hangen wegens het ontploffingsgevaar. Documentaires als ‘Niets is voor de eeuwigheid’ van Digna Sinke zijn net zo belangrijk als behoud van het gebouw zelf. Met trage camerabewegingen tast zij oude fabrieken af, dat is pure poëzie. Een ander fraai voorbeeld is het boek dat het Duitse chemieconcern Bayernleverkussen heeft laten maken van zijn enorme bedrijfsterrein. Het fotoboek ging vergezeld van een CD met geluiden van industrie en scheepvaart op de Rijn: toeters, lossen van schepen, ratelende kettingen. Maar zelfs dan blijf je dingen missen. Pas geleden was ik op een excursie bij Verkade in Zaandam en dan ervaar je de sensatie dat je weer ruikt wat er gemaakt wordt. Dat gebeurt steeds minder, geur wordt tegenwoordig meteen beschouwd als stankoverlast.” Moderne werkplekken lijken op elkaar, iedereen zit achter een beeldscherm. Ook de gebouwen worden steeds eenvormiger: je kunt aan de buitenkant niet meer zien of het gaat om produktie, opslag of kantoorwerk. En die inwisselbare gebouwen staan zelf weer op inwisselbare bedrijfsterreinen aan inwisselbare snelwegen. In de loop der tijd is Nijhof de ruimtelijke en stadslandschappelijke waarde van oude fabriekscomplexen voorop gaan stellen. “De twee schoorstenen van de elektriciteitscentrale van Utrecht langs de A2 hebben hun functie verloren en staan op het punt gesloopt te worden. Maar daarmee wordt een gebied van tientallen vierkante kilometers beroofd van zijn markeringspunt. Waarom stort de centrale het geld dat nodig is voor de sloop niet op een bankrekening? De rente zou de onderhoudskosten voor een belangrijk deel dekken. De schoorstenen zouden zo als stedebouwkundig element worden ‘hergebruikt’. Zo’n soort bestemming voorkomt dat in elke lege watertoren of gemaal luxe appartementen moeten worden gebouwd. “Of ik nostalgisch ben? Daar heb ik veel over nagedacht, ik ben daar niet uit, het woord heeft ook zo’n negatieve lading. Het patina van doorleefde gebouwen fascineert me. Maar meer nog houd ik van confrontaties en tegenstellingen. Het onverwachte, dat is voor mij de essentie van de stad.” Het woord ontroering wil Nijhof met wat aandringen wel in de mond nemen. “Het is een mijmerend besef van vergankelijkheid, van de rücksichtlose snelheid, de onomkeerbaarheid van veranderingen. De tijd verdicht, processen die vroeger twintig jaar in beslag namen, zijn nu in vijf jaar voltooid verleden tijd. Bij lezingen laat ik dia’s zien van de Greenpoint-bordjes die aangaven waar je mobiel kon bellen. Misschien nog geen vier jaar geleden zijn ze geïntroduceerd en nu al zijn ze achterhaald en verdwijnen ze in snel tempo. Dat worden collector’s items, net zoals geëmailleerde reclameborden.” De restanten van de industriële revolutie hebben eindelijk de erkenning gekregen die hen toekomt. Zelfs dorpen als Nieuwerkerk aan de IJssel zijn zuinig op hun industriële wortels. De grote vraag is wat voor soort gebouwen vandaag de dag achteloos onder de slopershamer verdwijnt en waarvan toekomstige generaties zich hoofdschuddend zullen afvragen hoe het mogelijk is dat we de waarde ervan aan het einde van de twintigste eeuw niet inzagen. “We denken dat we nog een enorme overvloed aan bouwwerken uit de jaren vijftig en zestig hebben, maar door sloop, verdichting en upgrading wordt veel vernietigd, zegt Hans Ibelings van het Nederlands Architectuur Instituut. “Iedere week is er slecht nieuws. Uitgerekend in Rotterdam is zo langzamerhand geen enkel hoogtepunt van de Wederopbouw meer te vinden of er is wel iets aan veranderd”. In zijn boek ‘De moderne jaren vijftig en zestig’ toont Ibelings de naoorlogse bouwstijl die gekenmerkt wordt door ruimte en lichtheid. “Het is onbegrijpelijk dat de revival van de muziek, mode en meubels uit die tijd zich niet uitstrekt naar de architectuur. We zijn zo gewend om die bouwstijl saai te noemen, dat we niet zien dat veel gebouwen een transparante frivoliteit tentoonspreiden. We zouden het vertrouwde winkelcentrum met dezelfde gevoelige blik moeten bekijken die we op buitenlandse reizen hebben.” Voorlopig klinkt die wens nog utopisch, getuige de reactie op de sloop van het Maupoleum aan de Amsterdamse Jodenbreestraat. Het ‘lelijkste gebouw van Nederland’ ging in 1994 onder luid applaus tegen de vlakte. Ook Nijhof ziet de vernietiging van woningen, kantoren en fabrieken uit de Wederopbouw met lede ogen aan. “Omdat ze nog geen vijftig jaar oud zijn, biedt de Monumentenwet nog geen bescherming. Ook het draagvlak ontbreekt nog, voorlopig zijn alleen freaks en profs erin geïnteresseerd.” Dit jaar gaat Monumentenzorg zich bekommeren om de naoorlogse periode. Nijhof: “We moeten een geheel nieuwe benadering ontwikkelen. We kunnen het kunstje van het Monumenten Inventarisatie Project niet herhalen. In de Wederopbouw gaat het nauwelijks meer om individuele gebouwen, maar om complete flatwijken, stadsuitbreidingen en open ruimtes. Hoe moet je die beschrijven, selecteren en bewaren?”  

De openbare ruimte in de Verenigde Staten versplintert. Acht miljoen mensen wonen in een ommuurde wijk en nog eens twaalf miljoen in een privéwijk zónder slagbomen. In Nederland blijft het verschijnsel voorlopig nog beperkt tot volkstuinen en recreatieparken, maar projectontwikkelaars lopen zich warm. In de oksel van twee snelwegen aan de zuidkant van Los Angeles duikt de nieuwbouwwijk At Tustin Grove op. Deze Amerikaanse doorsneewijk met vrijstaande huisjes had in Alphen aan de Rijn kunnen staan, of op een van de andere nieuwbouwlocaties in Nederland. Maar er is één groot verschil: alle straatjes lopen dood op een hoge muur die het wijkje van 145 woningen omgeeft. Een groot hek met spijlen grendelt de enige toegangsweg af, bezoekers moeten aanbellen. Onder het motto total customer satisfaction zorgt de projectontwikkelaar voor het onderhoud van de voortuintjes en het gemeenschappelijke zwembad, voor de straatverlichting en voor het huisvuil. De bewoners betalen hiervoor maandelijks 98 dollar aan de Vereniging van Huiseigenaren waarvan ze verplicht lid zijn. 'Nee, we hebben helaas geen bewaker', zegt de verkoopster in de blinkende modelwoning, 'maar als u belt is de politie binnen tien minuten ter plaatse.' Overal in Amerika liggen ommuurde wijken. Advertenties vermelden meteen na de prijs of de woning in een gated community with controlled access staat. Deze kwalificatie is belangrijker dan de breathtaking views en het state-of-the-art fitness center op het terrein. Ruim acht miljoen mensen in bijna 20 duizend wijken beschermen zich met een muur tegen hun omgeving. Een klein deel van deze wijken heeft wachtposten en stalen palen die uit de grond schieten als een achtervolgende auto mee naar binnen probeert te glippen, maar meestal moet een elektronisch hek buitenstaanders afschrikken. Daarmee is de bescherming van een muur niet langer voorbehouden aan de rijken. In de kleine huizen van At Tustin Grove wonen de leraren, buschauffeurs en postbodes van Los Angeles. 'Ons project verkoopt al twee kwartalen het snelst in de hele regio', zegt de verkoopster trots nadat ze een Koreaans echtpaar heeft uitgelaten. 'Vooral dertigers en veertigers met kleine kinderen willen graag beschermd wonen. Bovendien is het maar tien minuten rijden naar de Stille Oceaan.' In Amerika tekent het einde van de openbare stad zich af. De ommuurde wijken zijn het voorlopige sluitstuk van de privatisering van de openbare ruimte. De uitdijende verstedelijking heeft onneembare mini-stadjes gecreëerd, moderne varianten op de gesloten middeleeuwse stad. In veel Derde-Wereldsteden, zoals het Braziliaanse São Paolo, hebben zelfs de armen hun eigen condominios fechados geschapen. De sloppenwijk Rocinha is een privéwijk van zestig hectare met 250 duizend inwoners en eigen buslijnen, sportvelden en crèches. Tijdens een recente studiereis naar Brazilië is Jan de Cloe - directeur concernontwikkeling van het Bouwfonds, Nederlands grootste projectontwikkelaar - flink geschrokken van de ommuurde steden. 'In Nederland hebben we nog geen woonwijken met hekken eromheen, maar ik zie hier wel een zelfde ontwikkeling. De automatisch aanflitsende halogeenlampen die ik overal in mijn woonplaats Zeist zie, zijn een teken aan de wand. Er is een duidelijke vraag naar meer veiligheid, vooral bij ouderen.' Gratis belastingbetalers De muur is het meest in het oog springende symbool van de versplintering van de openbare ruimte. Maar toch is het niet meer dan het sluitstuk van de toegenomen privatisering. Belangrijker dan de fysieke afgrenzing zijn de eigendomsverhoudingen. Ook in veel Amerikaanse wijken zonder muur zijn straten het eigendom van de bewoners. Soms is dat te zien aan kleine bordjes private property langs de weg. Niemand ontzegt bezoekers of toevallige passanten de toegang, de bordjes zijn vooral een stok achter de hand voor ongewenste situaties. De oorsprong van de privéwijken is oud. Halverwege de achttiende eeuw betaalden bewoners rond het Londense Leicester Park samen het sneeuwruimen en het onderhoud van het park waarvan elke bewoner een sleutel bezat. De Engelse stedebouwer en utopist Howard Ebenezer ontwierp begin deze eeuw de zelfbesturende tuinstad. Deze zou een einde maken aan de smerige omstandigheden van de steden en aan de kapitalistische produktieverhoudingen. Ebenezers ideeën werden vooral opgepikt in Amerika. De eerste tuinsteden - zoals het beroemde Radburn in New Jersey - werden nog gebouwd met een mengeling van idealisme en kapitalisme. Speculatie was uit den boze en het rendement moest beperkt blijven tot zes procent. Pas in de jaren zestig begon de grote explosie van privéwijken. Lokale overheden werkten enthousiast mee wanneer projectontwikkelaars beloofden zelf de wegen, de parken en de straatverlichting te betalen. Steden en dorpen kregen zo extra belastingbetalers binnen hun stadsgrenzen, zonder dat ze kosten hoefden te maken. Projectontwikkelaars ontwierpen aparte wijken voor jonge gezinnen en voor senioren en maakten de kopers lekker met de belofte van veiligheid, gemak en stijgende huizenprijzen. In 1962 waren er vijfhonderd privéwijken, in 1992 al 150 duizend. Er woonden toen 16 miljoen mensen, ruim vijf procent van de bevolking, en over vier jaar zullen het er anderhalf maal zo veel zijn. Overigens zijn dit grove schattingen, omdat privéwijken nergens worden geregistreerd. Ook naar de grootte is het gissen. Een niet-selectieve steekproef kwam op een gemiddelde van 537 woningen, een ander onderzoek kwam ruim tienmaal zo laag uit: 43 woningen. Privéwijken zijn standaardprodukten geworden voor Amerikaanse projectontwikkelaars. Vooral in de zuidelijke staten waar veel gepensioneerden neerstrijken, wordt bijna niets anders meer gebouwd. Florida staat met 40 duizend wijken op de eerste plaats, gevolgd door Californië met 25 duizend. Een deel ligt in de binnensteden, maar de meeste privéwijken liggen op grote afstand van de stad, voorbij de ring van suburbs uit de jaren vijftig. De meeste privéwijken verrassen de Nederlandse bezoeker door hun vertrouwde uiterlijk: rijtjeshuizen of vrijstaande huizen met enkele spaarzame meters tussenruimte. Volkstuintjes Amerika heeft een traditie op het gebied van omheining: de boeren moesten zich verdedigen tegen veedieven en zetten een hek om hun boerderij. De mentaliteit 'ga weg, of ik schiet je van mijn erf' leeft er nog steeds. In de steden scheiden onzichtbare muren de getto's van de goede wijken. In Europa ligt de zaak anders. Hier zijn open steden een lang verworven goed, een teken van beschaving. Politici en stedebouwers vinden elkaar in een categorische afwijzing van privéwijken, maar onderhuids is een kentering zichtbaar. 'Van een slagboom slaan we nog steeds op tilt, maar er is een groeiende roep om veiligheid en ongestoord woongeluk', zegt Gert Middelkoop, directeur van Stichting Ontwerpen voor Nederland. 'Het jaren zestig adagium "maak van iedere deur een groet en van ieder raam een gelaat" maakt plaats voor de woning als defensible space. Nederlandse bestuurders en planologen willen over die werkelijkheid liever niet praten.' Net als in Amerika trekt de Nederlandse middenklasse weg uit de steden. Het inkomen van degenen die verhuizen naar dorpen en kleine steden is zeventig procent hoger dan dat van de achterblijvers, zo becijferde het Sociaal en Cultureel Planbureau in zijn recente rapport Beklemde stad. Daardoor is het aantal mensen met een minimumuitkering in de grote steden tweemaal zo hoog als gemiddeld, het aantal allochtonen is 3,5 maal zo hoog. Slechts een kwart van de stedelingen kiest bewust voor een leven in de stad. De rest wordt ertoe gedwongen door het gebrek aan woningen elders. Sinds eind jaren tachtig proberen de steden om mensen met hogere inkomens aan zich te binden. Middelkoop: 'Ouders met jonge kinderen kunnen we alleen voor de steden behouden als we tegemoetkomen aan hun eisen. We kunnen onze ogen niet sluiten voor de sociale werkelijkheid. In de verpauperde Amsterdamse Mercatorpleinbuurt hebben we de bouw van 150 koopwoningen gekoppeld aan een beheersarrangement met inbraakpreventie en beschermd parkeren. Tegelijk moeten we veel actiever ingrijpen bij mensen met deviant woongedrag. Nu doen we niets tot het te laat is en dan zetten we mensen hun huis uit en laten we ze barsten. Zonder ingrijpende maatregelen krijgen ook wij onvermijdelijk ommuurde woonwijken.' Bovendien brokkelt de traditionele macht van de overheid op het gebied van stedebouw af en krijgen projectontwikkelaars steeds meer macht bij de exploitatie van nieuwe woonwijken. Buiten de Nederlandse steden ontstaan nu al woonbuurten die sprekend op ommuurde wijken lijken. Bij Hoofddorp ligt een langgerekte wijk tussen een geniedijk en een geluidswal. Ze is slechts aan één korte zijde ontsloten. Middelkoop: 'Die wijk is toevallig ontstaan, maar mensen vinden het chic en de woningen verkopen als een trein. Als je er een slagboom voorzet heb je een ommuurde wijk.' Voor het verkommerde kantorenpark Bergparkwijk aan de rand van de Bijlmer heeft hij een plan ontworpen voor woningbouw. Er moeten duizend koopwoningen komen voor inkomens vanaf 85 duizend gulden. Een hoge wal moet de wijk afgrenzen van de Bijlmer en de gewenste identiteit en allure bewerkstelligen. Alle toegangswegen op een na worden afgesloten. De Nederlandse weerstand tegen ommuring blijft overigens beperkt tot officiële woonwijken. Particuliere bedrijfsterreinen, afgesloten stegen en omheinde natuurgebieden worden wel geaccepteerd. 'Ook volkstuinen en bungalowparken met een muur vinden we geen probleem', zegt Middelkoop. 'Een groeiend aantal mensen woont daar een groot deel van het jaar, soms zelfs permanent. Er staat een slagboom voor en een kampbestuur of campingbaas bestiert het "dorp". Bewoners zijn volledig aan hun willekeur overgeleverd.' Nachtwakers Een muur om een wijk en een elektronische poort kosten niet veel geld. Met deze extra's wordt in Amerika gretig geadverteerd, gated access suggereert immers veiligheid en status. Toch biedt een muur in de praktijk nauwelijks bescherming, stelt onderzoekster Mary Gail Schnyder van de faculteit City and Regional Planning van de universiteit van Berkeley. Onder de titel Fortress America verschijnt deze zomer haar onderzoek naar het fenomeen ommuurde steden. 'Soms voorkomt een muur wat gelegenheidscriminaliteit van pubers, maar die wonen ook binnen de wijk. In andere gevallen trekt ommuring juist criminaliteit aan. In Los Angeles liet de politie een muur afbreken omdat bendes hem gebruikten als verdedigingslinie. Volgens politiefunctionarissen die we interviewden is het effect op de criminaliteit per saldo nihil.' De dalende criminaliteitscijfers van de afgelopen drie jaar hebben dan ook geen invloed op de Amerikaanse groei van het aantal ommuurde wijken. Buiten de getto's is onveiligheid vooral een psychologisch probleem: angst bewijst zichzelf. 'Het gaat om het algemene gevoel: it's a dangerous world out there', verwoordt Schnyder desgevraagd. 'Mensen willen controle, ze willen zich gevrijwaard weten van vreemden aan hun deur die hun iets willen verkopen, politieke campagne voeren of Gods woord prediken. Privacy, gemak en prestige zijn dan ook belangrijker dan veiligheid. Als al een bewaker wordt ingehuurd, dan willen bewoners dat hij 's nachts patrouilleert. Terwijl elke preventieprogramma leert dat een bewaker overdag veel meer effect heeft omdat dan iedereen naar zijn werk is en inbrekers vrij spel hebben.' In Nederland ontstaan momenteel de eerste bungalowparken naar Amerikaans concept met eigen bewaking die ’s nachts rondloopt over het terrein. In Golf & Beach Resort Ooghduyne bij Den Helder zijn tweede huizen te koop vanaf 250 duizend gulden. De 274 huizen zijn afgegrensd van de buitenwereld, niet met een muur maar met typisch Nederlandse sloten. Belangstellenden mogen overdag wel een kijkje in deze privéwijk nemen, maar 's avonds gaat de slagboom dicht. Toen er afgelopen november een geneeskrachtige waterbron onder de grond werd aangetroffen, wreef de projectontwikkelaar in zijn handen: de exploitatie valt hem toe. Ooghduyne is een recreatiepark, eigenaren mogen er niet hun domicilie kiezen. 'Maar niets belet hen om hier 365 dagen per jaar te recreëren. Alleen officiële inschrijving bij de gemeente is niet mogelijk', zegt Paul Meltzer van RLC Leisure Group International, het bedrijf dat de directie van Ooghduyne voert. 'We mikken op de bovenkant van de markt. Met een goed concept kun je een waardestijging van de huizen garanderen. Nu al krijgen we veel vragen van oudere mensen die hier permanent zouden willen wonen. Zij komen af op de bewaking, het alarmsysteem en de service.' Voorlopig moet Meltzer hen teleurstellen. 'Ik vind het vreemd dat een gemeente eigenaren kan verbieden om te wonen in een huis dat aan alle wooneisen voldoet. Deze maand beginnen we met de bouw van een soortgelijk park vlak onder Bordeaux. De Franse overheid staat permanente bewoning van deze privéwijk toe. Ik heb mijn hoop er nu op gevestigd dat de Europese wetgeving deze discriminatie verbiedt. Het verschil tussen recreatiehuizen en woonhuizen zou daarmee vervallen.' Fatsoensnormen Minstens zo belangrijk als de fysieke veiligheid is de financiële garantie die privéwijken hun inwoners bieden. Amerikanen verhuizen vaak en dus is het belangrijk dat ze hun huis op elk moment goed kunnen verkopen. De grootste bedreiging van de waarde is een plotselinge verandering van het karakter van de buurt. Het grote schrikbeeld voor veel huizenbezitters is de toestroom van mensen uit lagere klassen. In het Californische Foster City bleek bij een onderzoek dat ruim tweederde van de bewoners geen huizen in hun buurt wil hebben die meer dan dertien procent goedkoper zijn. Sommige huizenadvertenties beginnen met het aantal inwoners van de wijk, meteen gevolgd door het gemiddelde inkomen per huishouden. De prijs van de woningen komt pas daarna. De inkomensklasse is het doorslaggevende argument om ergens te gaan wonen, daar winden ze in de Verenigde Staten geen doekjes om. Om het instant karakter van de privéwijk te beschermen moet ongewenst gedrag worden uitgebannen. Hiervoor zijn de covenants, conditions and restrictions (CC&R's) in het leven geroepen, die elke eigenaar moet ondertekenen en die bij verkoop overgaan op de volgende bezitter. De CC&R's - die soms enkele honderden pagina's beslaan - leggen bijvoorbeeld vast dat de bewoner niets aan de buitenkant van zijn huis mag hangen, dus ook niet de Amerikaanse vlag op onafhankelijkheidsdag of dennenkransen met Kerstmis. Deze extreme voorbeelden leiden elk jaar wel ergens tot een rel die de pers haalt, maar de meeste geboden en verboden blijven onder de oppervlakte, zoals de verplichting om het gras te maaien, het huis regelmatig te schilderen, de kleur van de gordijnen te kiezen uit een voorgeschreven pallet, geen huisdieren te houden, geen auto's of campers voor de deur te parkeren en niet over het eigen gazon te lopen omdat dan een pad wordt uitgesleten. Ook de minimumleeftijd van de bewoners, de hoogte van de schuttingen en het aantal dagen dat logés mogen blijven slapen kunnen voorgeschreven zijn. Overtreding van de regels leidt tot forse boetes. Amerikanen zijn allergisch voor inperking van hun vrijheden, maar daarbij zijn ze gefixeerd op overheidsingrijpen. Voor de terreur van de markt hebben ze veel minder oog. De onwrikbaarheid van de gedragsregels in privéwijken is verbazingwekkend. Ze bevatten de bepaling dat wijziging alleen mogelijk is als tweederde van alle stemgerechtigden daartoe besluit, soms is zelfs tachtig procent van de stemmen nodig. In de praktijk blijkt het nauwelijks mogelijk te zijn om zo veel mensen tot stemmen te bewegen, laat staan dat ze allemaal voor wijziging stemmen. Ter vergelijking: Bill Clinton had voor zijn tweede ambtstermijn genoeg aan nog geen vijfentwintig procent van alle kiezers. In een privéwijk zijn de stemmen overigens voorbehouden aan de huizenbezitters: medebewoners hebben geen stemrecht, huurders evenmin. De onbetaalde bestuurders van de privéwijken zien strikt toe op naleving van de regels, al is het maar om te voorkomen dat medebewoners hen voor de rechter dagen wegens waardevermindering van hun huis. En als de bestuurders daar zelf niet aan denken, wijzen gespecialiseerde advocaten hen er wel op, of de managers die in dienst zijn van de grotere privéwijken. Advocaten spinnen garen bij de conflicten: rechtszaken brengen immers brood op de plank, schikkingen niet. Om zoveel mogelijk te kunnen procederen hebben ze geraffineerde strategieën uitgedokterd, zoals Mary Lindsey uit Los Angeles aan den lijve ondervond. Nog niet bekomen van de schrik, vertelt ze in de lounge van het Hyatt Hotel: 'Vorig jaar raakte ik 890 dollar achter met de betaling van mijn fee voor onderhoud. Met het bestuur had ik afspraken gemaakt over de terugbetaling, maar toch stuurden ze een advocaat op me af die beslag liet leggen op mijn huis. Omdat ik bovendien van mening was dat ze een berekeningsfout hadden gemaakt, vroeg ik inzage in de boeken.' Na driekwart jaar procederen waren de totale advocatenkosten gestegen tot 32 duizend dollar. 'Ik woonde in een klein wijkje van nog geen tachtig huizen. De president van de wijk woonde schuin tegenover me, mijn dochter paste op zijn baby. En toch was het niet mogelijk om het als volwassen mensen uit te praten. Als er eenmaal advocaten in het spel zijn is de weg terug afgesneden, het eigenlijke gevecht gaat dan om hun honoraria. Want als het bestuur verliest, draaien de gezamenlijke bewoners op voor die kosten.' De rechter stelde beide partijen gedeeltelijk in het gelijk. 'Ik moest tienduizend dollar aan advocatenkosten betalen, terwijl het conflict oorspronkelijk ging over een verschil van 178 dollar. Omdat ik dat geld niet had, heb ik mijn huis moeten verkopen. Er is iets geknakt in mij, ik dacht dat zoiets onmogelijk was in Amerika'. Tijdens het gesprek zegt Lindsey een paar keer: 'dat mag je niet opschrijven, anders sleept het bestuur me weer voor de rechter'. Ze rookt de ene sigaret na de andere. Nederlanders laten zich minder makkelijk de wet voorschrijven dan Amerikanen. De regels van recreatiepark Ooghduyne zijn dan ook minder gedetailleerd dan de CC&R's. Maar ook hier zijn de eigenaren met handen en voeten gebonden. De koopovereenkomst stelt de financiële bijdrage aan bewaking, onderhoud, vuilophaal en infrastructuur verplicht. Ze schrijft bijvoorbeeld ook voor in welke kleuren de villa's geschilderd moeten worden. Paul Meltzer: 'De wijk is nu erg uniform en we laten voorzichtig de teugels vieren. Zo mogen mensen nu zelf de kleuren kiezen en stimuleren we variatie in de tuinaanleg.' Maar het gedrag van mensen in de wijk wordt juist strakker geregeld: 'Omdat de bezettingsgraad stijgt, kunnen we mensen niet zo maar hun gang laten gaan. Bezoekers mogen bijvoorbeeld hun auto niet bij de huizen parkeren. Maar dat regelen we niet per contract, folders zijn genoeg om mensen mee te laten werken.' Nederlandse fatsoensnormen maken contracten voorlopig overbodig. Rednecks Bij de Amerikaanse privéwijken gebruiken projectontwikkelaars consequent het woord community, maar van gemeenschappen is meestal helemaal geen sprake. Mensen van dezelfde inkomensklasse trekken zich terug op hun eigen bastions. Ze hebben weinig met elkaar te maken: wat ze delen is service, privacy en de waarde van hun huizen. Daarmee zijn de inwoners van stedelingen gereduceerd tot aandeelhouders: buy your own government. Nederlanders zijn meer betrokken bij het grotere geheel van hun stad of dorp, daarvan getuigen onder andere de grote emoties die de gemeentelijke herindeling oproept. De samenvoeging van dorpen en steden leidde de afgelopen jaren steeds tot veel commotie. Maar bij die protesten speelt geld wel degelijk een grote rol: mensen willen niet meebetalen aan de voorzieningen van de grote steden. Ook in Nederland worden woonplaatsen in toenemende mate beoordeeld op de voordelen en de diensten die ze te bieden hebben. 'Zelforganisatie van bewoners rond gemeenschappelijke belangen is prima, maar in de praktijk is er een autocratie ontstaan', zegt politicoloog Evan McKenzie in zijn woning in een voorstad van Chicago. 'Een projectontwikkelaar heeft een plan, koopt een stuk grond, stelt vervolgens de regels vast en bouwt de huizen. Pas dan komen de mensen die zich aan de regels moeten onderwerpen. Het is in de eerste plaats een juridisch systeem, geen sociaal systeem. Bewoners zitten gevangen tussen regels die ze verfoeien en angst voor waardevermindering van hun huis.' Over privéwijken schreef McKenzie het boek Privatopia, waarin zijn zesjarige ervaring als advocaat van de overkoepelende vereniging van privéwijken duidelijk merkbaar is. Tegenwoordig doceert hij aan de universiteit van Chicago. 'Dit soort privéwijken als lokale democratieën betitelen is net zo bizar als hamburgers gezonde voeding noemen. Het is onmogelijk om een gezonde wijk te bouwen uitsluitend op basis van de waarde van het bezit.' Privéwijken worden dan ook geteisterd door conflicten tussen besturen en bewoners. Gedupeerde bewoners hebben in 1989 een belangengroep opgezet, de American Homeowners Resource Center (AHCR). 'De Verenigingen van Huiseigenaren voeren een ware dictatuur uit over de bewoners', zegt de Californische oprichtster Elizabeth McMahon die de afgelopen dertien jaar vier processen aan haar broek kreeg, onder andere over de verbouw van een van haar drie garages tot hobbykamer voor haar kinderen. 'Ik woon in een echte redneck-buurt. "Go back to Iran" schreven onbekenden op mijn muren in de tijd van Khomeini. Ik kom oorspronkelijk uit Maleisië, maar dat zijn details voor dat soort mensen. Het liefst zou ik willen verhuizen, maar veel zin heeft dat niet omdat meer dan tachtig procent van de huizen hier in South Orange County in een privéwijk ligt. Bovendien is de huizenmarkt slecht, ik heb niet veel keuze. En zo lang ik hier woon blijf ik knokken. Ik heb nu de rechter ingeschakeld om op de bestuurskieslijst te komen. Want dat weigert het zittende bestuur tot nu toe.' Meer Amerikanen krijgen genoeg van de bemoeizucht in privéwijken. In sommige huizenadvertenties wordt als pluspunt genoemd dat er geen Vereniging van Huiseigenaren is. Het belangrijkste actiepunt van de AHCR is duidelijkheid verkrijgen over de status van het bestuur van privéwijken. Nu kan een bestuur zich in de ene situatie manifesteren als semi-overheidsinstelling - waardoor de bestuurders persoonlijk niet volledig aansprakelijk zijn - en op het andere moment kunnen ze zich als bedrijf presenteren - waardoor ze de grondwettelijke rechten en vrijheden van de bewoners aan hun laars kunnen lappen. Elizabeth McMahon: 'Zelf geef ik er de voorkeur aan dat de Vereniging van Huiseigenaren een overheidslichaam wordt. Maar ook als ze eenduidig een bedrijf wordt is dat winst.' Fragmentatie Op het moment dat er een muur wordt gebouwd, is de maatschappelijke tweedeling letterlijk een feit. Armen en rijken scheiden zich van elkaar af, ook buurten als het verpauperde Rotterdamse Spangen willen zelf bepalen wie hun buurt binnenkomt. Maar de gemeente is fel gekant tegen de bewonerseis om een hek om Spangen te zetten. 'Wij willen de openbaarheid absoluut handhaven door te investeren in buurtpreventie en de leefbaarheid', zegt planoloog Esther Sassenburg van de Rotterdamse Dienst Ruimtelijke Ordening. 'Maar toch verliezen we de strijd gedeeltelijk. De binnenterreinen van de bouwblokken zijn indertijd ontworpen als openbare ruimte, maar die zijn bijna allemaal afgesloten. Dat accepteren we tegenwoordig als een gegeven, maar voorlopig ligt daar wat ons betreft de grens.' De Amerikaanse onderzoekster Schnyder maakt zich eveneens grote zorgen om de 'fragmentatie van de samenleving' die afscheidingen teweeg brengen. 'We bouwen tegenwoordig muren in plaats van dorpspleinen. Een muur is zo'n krachtig symbool dat het niemand onberoerd laat. In ommuurde wijken praten mensen over de rest van de stad als the over the wall crowd.' De politieke macht van de inwoners van privéwijken is groot: ze zijn witter, ouder, rijker en hogeropgeleid dan de gemiddelde Amerikaan. Bovendien zijn ze goed te organiseren. Volgens Schnyder bereiken privéijken langzaamaan de kritische massa om veranderingen af te dwingen. 'Steeds meer mensen zeggen: wij zorgen voor onszelf, laat de rest dat ook maar doen.' Als katalysator van deze protesten zal de dubbele belasting fungeren. Voor straatverlichting, vuilophaal en onderhoud van de straten betalen de bewoners van privéwijken een fee. Deze bijdrage is feitelijk een vorm van belasting die bij de rechter afdwingbaar is. Daarnaast betalen bewoners gewoon onroerend goedbelasting. Steeds meer privéwijken betogen dat ze op deze manier twee keer betalen. Hun protest is begrijpelijk, maar ze vergeten voor het gemak één ding: de straten die zij zelf laten schoonmaken en verlichten zijn niet openbaar. De double tax problematiek is een van de grote tijdbommen onder de Amerikaanse steden. Lobbygroepen lopen zich al warm voor de strijd om het geld. De daaruit voortvloeiende financiële segregatie kan nog belangrijker worden dan de fysieke muren die de steden nu opdelen. De staat New Jersey ging in 1993 door de bocht en gaf de inwoners van privéwijken een financiële compensatie voor het feit dat ze hun eigen vuilnis ophalen en hun straten verlichten. Dat gold ook voor de wijken waarbij de projectontwikkelaar had beloofd dat die kosten niet ten laste van de staat zouden komen. Steden als Houston en Kansas City gingen gedeeltelijk door de knieën. Ook politicoloog McKenzie vreest de ontwrichtende werking van privéwijken. 'Ze eisen niet alleen lagere belastingen, maar verzetten zich ook met succes tegen de aanleg van wegen en winkelcentra in hun achtertuin. Ze eisen hogere straffen en strengere vreemdelingenwetten. Het Californische referendum dat drie misdrijven automatisch in levenslang omzette - three strikes and you're out - werd actief gesteund door de privéwijken. Over twintig jaar kijken we terug op deze periode en zullen we ons vertwijfeld afvragen waar de stadsbesturen en de politici waren toen ze hun macht uit handen gaven.'     Bij de inrichting van steden wordt sociale veiligheid steeds belangrijker. Het primaat van de veiligheid leidt tot een enorme versterking van de traditionele scheiding tussen publiek en privaat. In De Architect schrijft de Rotterdamse docent stedebouw Harm Tilman: 'Als gevolg hiervan wordt de stad buitenste binnen en binnenste buiten gekeerd: er komen open gevangenissen en afgesloten parken; de sex wordt publiek en de straten geprivatiseerd.' De Nederlandse privéwijken zullen overigens waarschijnlijk geen muren en slagbomen krijgen, maar sloten en ophaalbruggen. Dat past beter in ons landschap en oogt wat minder onvriendelijk. De teloorgang van de stad is er echter niet minder om..