Ratten bijten elkaar dood als ze met velen in een kleine ruimte verkeren. Mensen niet, die schikken en plooien, overleggen en ruziën, bedisselen en regelen. Deze week in een 18-delige serie over de strijd om de ruimte: slagbomen aan de stranden van het IJsselmeer weren gereformeerde homo’s. Nog niet zo lang geleden was recreatie een overzichtelijke activiteit: na een week hard werken laadde de man zijn vrouw en kroost in het autootje, tufte naar de waterkant en zette zich de hele dag op het van overheidswege geplaatste bankje. De enige voorzieningen die hij nodig had waren een toiletgebouw en een friettent. In de jaren zestig en zeventig legden recreatieschappen overal in Nederland zulke gebieden aan, zo ook op de smalle strook land die ligt ingeklemd tussen het IJsselmeer en de A28. Het is een ideale plek: twee afslagen aan de snelweg, Strand Nulde en Stand Horst, geven direct toegang tot de langgerekte parkeerplaatsen aan het water, naar keuze kun je naar de zeilboten op het IJsselmeer kijken of naar de auto’s op de snelweg. Bermtoerisme pur sang. Maar de tijden veranderden: moderne recreanten zijn zappers en willen in een kort tijdsbestek zoveel mogelijk verschillende ervaringen opdoen. En dus raakten de stranden aan de A28 langzaam in het slop. Maar de dynamiek van de snelweg zorgde dat strand Horst drie nieuwe bestemmingen kreeg. Homo’s, die op de gereformeerde Veluwe nergens een eigen plek vonden, ontdekten parkeerplaats Horst-Noord als anonieme ontmoetingsplaats. Daarna kwamen de asielzoekers. Vlak voor kerst 1998 werden vluchtelingen uit Kosovo ondergebracht in lekkende tenten op de Ermelose hei, de tv-beelden schokten het Nederlandse zelfbeeld en er moest een fatsoenlijke noodoplossing komen. De burgemeester bood toen parkeerplaats Horst-Zuid aan: goed bereikbaar en geen buren. Er verscheen een kamp van degelijke partytenten, beveiligd met hekken. Maar ja, tijdelijk is een rekbaar begrip, want toen de Kosovaren elders onderdak vonden wilde het Centraal Orgaan Asielzoekers het kamp gaan gebruiken als een Tijdelijke Noodopvang Vreemdelingen (TNV), een voorpost voor mensen die asiel aanvragen. Inmiddels heeft Ermelo de voorziening voor de tweede keer met twee jaar verlengd. Tot slot bouwde McDonald’s een drive-thru restaurant precies tussen beide parkeerplaatsen in. De hamburgerkoning kreeg toestemming omdat het bestemmingsplan ruimte bood aan horecavoorzieningen bij het haventje. Maar met het IJsselmeer heeft McDonald’s niet veel te maken, het is een snelwegvoorziening bij uitstek en het terras is dan ook gericht op de weg en niet op het water. In het door-en-door gereguleerde Nederland was er, zonder dat er enige planning aan te pas was gekomen, plotseling een bizarre combinatie van voorzieningen ontstaan. Bezoekers van McDonald’s maakten zich schuldig aan homo-pesten, bewoners van de TNV verleenden tegen betaling seksuele hand- en spandiensten. Eind februari 2001 werd de Ermelose journalist Henk van den Berg, een vaste bezoeker van de homo-ontmoetingsplaats, hier vermoord. ‘Met het opvangkamp heeft dat niets te maken’, onderstreept burgemeester Omta van Ermelo, en formeel heeft hij gelijk want de inmiddels gearresteerde daders van de roofmoord bleken geen asielzoekers te zijn maar illegale Noord-Afrikanen die zich als asielzoekers in het opvangkamp hadden aangemeld. Afgelopen jaar werd de recreatiestrook nog twee keer opgeschrikt door een moord, beide keren aan het aanpalende strand Nulde: er werd een onthoofd kinderlijkje gevonden, dat later Rowena Rikkers bleek te zijn. En eind 2001 werd hier een zakenman ontvoerd wiens lijk later in het Amsterdam-Rijnkanaal werd teruggevonden. Genoeg reden voor de Volkskrant om de stranden te betitelen als ‘schuldig landschap’. De opvolgster van de vermoorde Henk van den Berg schreef in het Puttens Nieuwsblad: ‘Het is een geweldige plek voor zaken die het daglicht niet kunnen verdragen. Verlaten, pal aan de snelweg, centraal gelegen, weinig politietoezicht. Een beetje crimineel weet dat.’ Politiewoordvoerder Bert Top vindt dat het reuze meevalt, alhoewel ze wel scherper patrouilleren om homoprostitutie tegen te gaan. Recreatiegemeenschap Veluwe (RGV), de eigenaar en beheerder van het terrein, zit er maar mee in haar maag. Twee jaar geleden is ze verzelfstandigd tot RGV Holding BV en als commercieel bedrijf was ze voortvarend van start gegaan met het aantrekken van investeerders om de stranden een nieuwe impuls te geven. Op strand Horst staan een teleskibaan, een klimtoren en een wildwaterkanobaan gepland, de stranden zelf krijgen baaien en er worden ecozones en geluidswallen aangelegd. De RGV-plannen zijn onderdeel van een veel groter project voor de herinrichting van de Veluwerandmeren. De drie gemeentes die bij de strandstrook zijn betrokken - Ermelo, Putten en Harderwijk - hebben ingestemd met de visie van het RGV en zijn bezig om hun bestemmingsplannen aan te passen. Er wordt nog gediscussieerd over de hoogte van de klimtoren - RGV wil veertig meter, Ermelo wil maximaal twintig meter - en over de financiering van het groen, maar dat zijn details. Als serieuze problemen wordt alleen de mogelijke verstoring van watervogels genoemd, over de aanwezigheid van homo’s en asielzoekers reppen de dikke rapporten met geen woord. Die vallen buiten bestemmingsplannen, dus ze bestaan niet. Inmiddels heeft RGV parkeerplaats Horst-Noord afgesloten met slagbomen, een mes dat aan twee kanten snijdt: overdag worden er parkeergelden geïnd, ’s nachts is het terrein niet toegankelijk. Homo’s zijn uitgeweken naar omliggende parkeerplaatsen, daar worden nu ook slagbomen geplaatst. De grondwerkzaamheden zijn afgerond maar bij Horst-Zuid moet er eerst nog een probleem worden opgelost: achteraan op die parkeerplaats ligt de vreemdelingenopvang. Weliswaar hebben asielzoekers geen auto, maar de medewerkers, vrijwilligers, leveranciers en hulpdiensten wel. Een slagboom met cameratoezicht wordt overwogen. Het worden zware tijden voor gereformeerde homo’s.

Ratten bijten elkaar dood als ze met velen in een kleine ruimte verkeren. Mensen niet, die schikken en plooien, overleggen en ruziën, bedisselen en regelen. Deze week in een 18-delige serie over de strijd om de ruimte: de ruim dertig jaar strijd om een Overijssels voetpad. Een glorieuze indruk maakt Anton van Beek, de drijvende kracht achter de Vrienden van het Hoolterpad, niet. Toch kreeg hij eind vorige maand gelijk van de Raad van State: het Scheperspad moet weer worden opengesteld voor publiek. En dit is niet zijn eerste overwinning, integendeel, de Raad van State bepaalde ook in 1977 en 1987 al dat het Scheperspad openbaar is, net als de rechtbank van Zwolle in 1997, Gedeputeerde Staten in 1980, en daarvoor het gemeentebestuur van Holten in 1973 en 1976. Het juridische dossier is inmiddels bijna net zo lang als het 280 meter lange pad zelf. Van Beek is blij, zeker, maar hij wil eerst zien, en dan pas geloven. Veelbetekenend wijst hij op de takken die het pad halverwege blokkeren, aan de zaagsnedes kun je zien dat ze er pas kort liggen. Ze dateren dus van na de laatste uitspraak van de Raad van State. Blijkbaar hebben de bewoners van huis 'De Enk' de strijd nog niet opgegeven. Strijdlust kun je hen en ook hun voorgangers niet ontzeggen. Elke verloren rechtszaak bestrijden ze met een nieuwe zaak. Eind jaren zestig blokkeerden de toenmalige bewoners het Scheperspad, een eeuwenoud pad waarlangs schapen vroeger vanuit het dorp naar de heidegebieden op de Holterberg werden gebracht. Ze hadden namelijk een aangrenzende reep grond gekocht en wilden die bij hun tuin trekken, het Scheperspad lag daarbij in de weg. Ook de bewoners van het huis aan het andere uiteinde van het Scheperspad wilden hun tuin uitbreiden en blokkeerden hun zijde van het pad. In heel Nederland versperren villabewoners zo de toegang tot openbare paden, en ook in Holten zou er nooit een haan naar hebben gekraaid als de bewoners in hun inhaligheid niet over het hoofd hadden gezien dat er nog iemand tussen hen woonde, de heer Ter Harmsel, voor wie het voetpad de enige openbare toegang tot zijn woning was. Goed, hij kon achterom gaan, maar de geboren Holtenaar liet het er niet bij zitten en schreef op 17 juli 1972 zijn eerste boze brief aan het gemeentebestuur waarin hij eiste dat de hindernissen werden weggeruimd. Ter Harmsel had een sterke zaak: het Scheperspad staat vermeld in de Wegenlegger, een boekwerk dat elke gemeente moet bijhouden van de openbare wegen op haar grondgebied. Openbare wegen kunnen ook over particuliere grond lopen, de Wegenwet is een van de weinige vormen van publiekrecht die een inbreuk maakt op privaatrecht. En deze wet dient al dertig jaar als schild om het Scheperspad te beschermen. Opmerkelijk detail is dat de Wegenwet in 1920 tot stand is gekomen na een lobby van de nieuwe rijken die rond de vorige eeuwwisseling overal landgoederen aanlegden.  Zij wilden de paden over hun nieuwe verworven grondgebieden afsluiten en de Wegenwet gaf hun daarvoor toestemming, behalve als de weg of het pad expliciet was opgenomen inde lokale Wegenlegger. Aanvankelijk koos de gemeente Holten partij voor Ter Harmsel, tenminste in theorie, want ze durfde het niet aan om het pad tegen de wil van de bewoners van 'De Enk' te ontruimen. Terwijl ze daartoe officieel verplicht is, de Wegenlegger vermeldt de gemeente Holten onder de kopjes ‘onderhoudsplichtige’ en  ‘het gezag dat te zorgen heeft dat het pad in goede staat is’. Op 9 augustus 1983 kwamen er zowaar twee mannen van Gemeentewerken om de takken en versperringen te verwijderen, maar de bewoner van 'De Enk' riep ze binnen, daarna dropen ze af. Blijkbaar had de man genoeg invloed op het gemeentehuis. In 1988 - toen de Raad van State voor de tweede keer had vastgesteld dat het Scheperspad openbaar is - diende 'De Enk' het verzoek in om het pad uit de Wegenlegger te schrappen. Deze keer koos de gemeente openlijk partij voor de villabewoner, maar de provincie accepteerde de wijziging niet. Inmiddels was Ter Harmsel overleden, zijn rol was overgenomen door de Vrienden van het Hoolterpad. Omdat zij ook niet wisten hoe ze de gemeente moesten dwingen om haar wettelijke plichten na te komen, wendden ze zich tot Nemo, de landelijke vereniging van vrije wandelaars. Nemo eiste van de gemeente dat ze bestuursdwang toe zou passen, en zo begon een nieuwe juridische ronde die een maand geleden eindigde met de derde uitspraak van de Raad van State: de gemeente moet de Wegenwet handhaven en het Scheperspad herstellen. De gemeente Rijssen, waarmee Holten vorig jaar fuseerde, moet nog een datum vaststellen waarop het werk gedaan moet zijn. Hoe het nu verder gaat? Rijssen heeft een stijlere bestuurscultuur dan Holten, bovendien is het in dit soort gevallen gunstig als het bestuur wat verder van de burgers staat, dat voorkomt vermenging van persoonlijke en politieke belangen. Je zou dus verwachten dat het pad weer opengaat. Van de andere kant: de bewoner van 'De Enk' heeft een nieuw verzoek ingediend om het pad van de Wegenlegger af te halen, en sinds midden jaren negentig mag de gemeente daarover zelf beslissen. In het kader van de deregulering is de toetsende rol van de provincie geschrapt. Het lijkt wel een horrorfilm: op het einde, als het monster is verslagen en de helden opgelucht ademhalen, duikt opeens toch nog een klauw op. Scheperspad Revisited.

Ratten bijten elkaar dood als ze met velen in een kleine ruimte verkeren. Mensen niet, die schikken en plooien, overleggen en ruziën, bedisselen en regelen. Deze week in een 18-delige serie over de strijd om de ruimte: een privéstraat in Almere. Niemand had er eigenlijk om gevraagd: de projectontwikkelaars vonden het lastig, de verantwoordelijk wethouder beschouwde het als een schrikbeeld en de bewoners hadden geen mening want die waren er nog niet op het moment dat de beslissing viel. En toch kreeg Nederland deze week zijn gated community, onderdeel van het project Gewild Wonen in Almere. Aan het begin van de Bonairepier staat alleen een symbolische poort, maar als de bewoners willen dan hangen ze zware toegangsdeuren tussen de houten posten en zetten ze de bermen af met prikkeldraad. De slagzin van Nederlands snelst groeiende gemeente - ‘Het kán in Almere’ - zou zo een onverwachte draai krijgen. Maar als niemand het wilde, waarom staat Almere dan toe dat een deel van zijn openbare ruimte kan worden afgegrendeld? ‘Op de eerste tekeningen van de vier pieren aan de rand van de Eilandenbuurt stonden steigers getekend’, vertelt Hans Laumanns, projectleider Gewild Wonen. ‘De dienst Gemeentewerken zei meteen: “Die zijn te smal en liggen te dicht bij de woningen, die gaan wij niet beheren.” Bovendien beschik je als gemeente alleen over duffe dertig-maal-dertigtegels en wij wilden een maritiem karakter.’ Door de bewoners eigenaar te maken van de straat was er meer vrijheid en meer geld om de openbare ruimte in te richten. Want de extra kosten worden via de hypotheek door de bewoners zelf betaald, en dat is nog aftrekbaar ook. Arie Willem Bijl, wethouder Stedelijk Beheer, vond het prima, hij zag het niet alleen als een manier om te bezuinigen, maar ook als middel om bewoners meer bij hun leefomgeving te betrekken. Maar als PvdA-wethouder stelde hij één voorwaarde: de straten moesten voor iedereen toegankelijk blijven, aan gated communities wilde hij niet meewerken. En dus gingen de juristen van de gemeente aan de slag. Het recht van overpad bleek geen goede manier om de openbaarheid te garanderen omdat ‘erfdienstbaarheid’ gekoppeld is aan een specifieke groep en die dat kun je niet zo maar oprekken tot 155.000 Almeerders, of eigenlijk tot zestien miljoen Nederlanders of zelfs zes miljard wereldburgers. De ‘kwalitatieve verplichting’ leek wel soelaas te bieden: bewoners krijgen in hun kwaliteit van eigenaar de verplichting opgelegd om de straat te allen tijde toegankelijk te houden. Helaas struikelde deze constructie bij de notaris. ‘Juridisch kun je zoiets wel vastleggen’, zegt notaris De Jong, ‘maar stel dat er overlast is en bewoners stappen naar de rechter, dan is de kans groot dat die hen gelijk geeft als ze hun straat willen afsluiten. Privé-eigendom en openbaarheid botsen nu eenmaal met elkaar.’ En dus bevat het definitieve contract geen enkele opmerking over de toegankelijkheid van de straat, alleen dat er een bordje ‘eigen weg’ aan het begin moet staan om te voorkomen dat de gemeente aansprakelijk wordt gesteld als iemand over een losse stoeptegel struikelt. ‘Juridisch is het allemaal niet zo moeilijk’, zegt de jurist van de gemeente Almere, ‘je moet deze straat gewoon zien als een horizontale flat.’ Wethouder Bijl slikte de bitter pil en zegt nu manmoedig: ‘Bij een experiment moet je soms meer stappen doen dan je lief is. Maar ik moet er absoluut niet aan denken dat er slagbomen komen.’ De eerste van de 95 woningen aan de geprivatiseerde straten worden nu betrokken. Opvallend is dat de makelaars in hun folders nauwelijks reppen over de geprivatiseerde straat, het wordt eerder  weggemoffeld in cryptische formuleringen: ‘De straat is ook de speelplek, de keerlus is een zodanig interessante plek dat zij d.m.v. een hekwerk afgescheiden, meerdere functies op zich kan nemen. Het eiland is toegankelijk voor verhuiswagens, ambulances etc.’ Een privéstraat is in Nederland dus nog niet direct een unique selling point te noemen. De kwaliteit van de openbare ruimte is dat wel, zoals de luxueuze wandelpromenade op de naastgelegen Arubapier, ook een privéstraat. De treden die naar de promenade voeren, zorgen overigens dat je als passant intuïtief weet dat je niet welkom bent. Hoe groot is nu de kans dat bewoners hun pieren fysiek zullen afgrendelen? In zo’n keurig Vinex-wijkje als de Eilandenbuurt ligt dat niet zo voor de hand. Of het moest zijn om de slijtage van de straat te beperken, wat niet zo’n vreemde veronderstelling is omdat de bussen met architectuurtoeristen nu al af en aan rijden om het Gewild Wonen in ogenschouw te nemen. Maar belangrijker is dat Almere een belangrijk precedent heeft geschapen. In de grote steden is veel vraag naar veiligheid, weten projectontwikkelaars. Vooral senioren zullen gaan vragen naar gated communities, en dat is een groep die over veel geld en invloed beschikt. ‘Senioren willen we toch niet belemmeren in de realisering van een gezamenlijke en veilige woonomgeving met voldoende groen?’ vroeg Hans Leeuwenkamp van de Vereniging Eigen Huis onlangs retorisch op een conferentie die Almere over dit onderwerp organiseerde. Anton Zijderveld, hoogleraar sociologie aan de Erasmus Universiteit, ziet niets in deze voortgaande privatisering, dat leidt volgens hem tot een postmoderne verpulvering van verantwoordelijkheden. Wethouder Bijl deelde die vrees, maar toch is de privéstraat in Nederland een feit.