Het gaat niet alleen maar bergafwaarts met telefooncellen, af en toen slaagt KPN erin een nieuwe markt aan te boren. Vluchtelingen vormen een aantrekkelijke doelgroep, en dus verrijzen er telefooncellen bij asielzoekerscentra (AZC’s) en bij opvang- en onderzoekscentra (OC’s). De achthonderd asielzoekers van OC Deelen – een voormalig legerkamp op de Veluwe – hebben vier cellen tot hun beschikking. Twee staan midden op het terrein, de andere twee staan naast het grintbetonnen wachthuisje dat herinnert aan de vroegere functie van het kamp. Telefoonkaarten zijn te koop bij de particuliere beveiligingsdienst die het kamp 24 uur per dag bewaakt. ‘Per week verkopen we honderd tot honderdvijftig kaarten van een tientje’, vertelt de beveiligingsbeambte van PreNed, ‘als ze tenminste niet uitverkocht zijn.’ Nieuwe kaarten kan hij niet simpelweg in de winkel of op het postkantoor halen, dat loopt  via de financiële administratie en kan een paar weken duren. ‘Nee, dan zijn mensen niet al te blij.’ Deze middag is het rustig bij de telefooncellen. Er hangen wat mensen rond om de bus te nemen naar Arnhem, anderen verzamelen zich bij de SRV-wagen van bakker Hilvers. Volgens het bakkersmeisje heeft zeker de helft van de bewoners een mobieltje, ‘je begrijpt niet hoe ze het regelen, ze zijn hier zo snel wegwijs.’ Dus toch geen groeimarkt? De Koerdische vluchteling Cumali Dursun (17), zelf ook bezitter van een prepaid mobiele telefoon, legt uit dat we te vroeg zijn. ’s Avonds om zeven uur, als het dalurentarief begint, vormt zich een lange rij voor de telefooncellen. ‘In de cel kan ik veel langer bellen voor mijn geld.’  

Hier, op het Onze-Lieve-Vrouweplein in Maastricht, begon in 1995 de omwenteling. De Limburgse hoofdstad had de driehoekige telefooncellen in de ban gedaan en zette de toenmalige PTT voor het blok: een decent ontwerp of helemaal geen cel op dit middeleeuwse plein. Het Rotterdamse ontwerpbureau Landmark ontdeed de traditionele cel van zijn glazen huisje en verwerkte het telefoontoestel in een zuil. Bovenop zit een matte bolling die ’s avonds verlicht is, een vorm die verwijst naar de tonsuur van een monnik. De zuil werd Sidonia gedoopt en is nu in alle binnensteden in gebruik. Ook wordt ze voor andere functies gebruikt: behalve als telefooncel is de Sidonia er als reiswijzer, internetzuil en reserveringssysteem voor hotels. Zet een camera op een statief om een telefooncel te fotograferen, en je hebt geheid aanspraak. Van een bedeesde schone die gechaperonneerd wordt door zus en schoonbroer en die - heel Maastrichts – klaagt over het gebrek aan privacy van zo’n zuil. Van twee Marokkaanse jongens die ervan overtuigd zijn dat het een politiecamera is en die pas durven te bellen als de fotograaf zijn spullen opbergt. Van een oudere mevrouw die na drie vergeefse pogingen om haar man te bereiken ten einde raad naar een café loopt om een taxi te bellen. ‘Er zal toch niks aan de hand zijn?’ zegt ze ongerust. De uitsmijter is van een aangeschoten vertegenwoordiger: ‘Ik sta hier op dit plein / iedereen denkt voor de gein / maar dat is flauwekul / in werkelijkheid ben ik een grote lul’, dicht hij uit de losse pols. Onduidelijk is of hij de zuil bedoeld of zichzelf.  

De munttelefoon is terug van weggeweest, zoals hier in Ruurlo. Vorig jaar verwierf British Telecom het recht om telefooncellen te exploiteren op Nederlandse stations en omwille van de klantvriendelijkheid greep het bedrijf terug naar de muntcel. De gemeentelijke telefoondienst van Den Haag kwam al in 1903 met een voorloper van de automatische telefooncel op muntgeld. Die cel stond weliswaar nog niet aan de openbare weg, en ‘automatisch’ betekende slechts dat je rechtstreeks werd doorverbonden met een telefoniste, maar toch: het principe was er. Er kwam een einde aan de abonnementskaarten waar een bediende een knip in zette, voortaan volstond een graai in portemonnee of broekzak naar kleingeld. Aan dit gemak maakte de telefoonkaart nieuwe stijl een einde: in de jaren negentig verruilde KPN in rap tempo de muntcellen voor kaartcellen. Toen kwam de concurrentie. ‘Telefooncel’ is eigenlijk een beetje een groot woord voor deze Ruurlose zuil met een afdakje en twee terugwijkende glazen schermpjes aan de zijkanten. Zoals station ook een groot woord is voor de twee wachthokjes, de kaartjesautomaat en het bord met vertrektijden. Het stationsgebouw van Ruurlo is namelijk al jaren geleden afgebroken en nu staan de stationsonderdelen verspreid in de open lucht. Wegens gebrek aan treinen rijden er vanaf 10 oktober bussen, zo meldt transportonderneming Syntus die de NS op dit traject beconcurreert. Ergens in de privatisering is er iets fout gegaan. We hadden een landelijk dekkend net van telefoons en treinen, maar op het platteland wordt dat in rap tempo ontmanteld. Wat een vooruitgang dat je voor twee kwartjes een taxi kunt bellen.  

Twee dagen ben ik met de fotograaf kriskras door het land gereden voor deze serie, honderden telefooncellen hebben we gezien, maar geen enkele was kapot. Ook deze cel op de carpoolplaats tussen Stad aan ’t Haringvliet en Achthuizen is keurig intact. Sinds de invoering van de telefoonkaart is de tijd van gekraakte cellen voorbij, de afschaffing van de hangende telefoonboeken maakte al eerder een einde aan de brandstichtingen. Toch klaagt KPN nog steeds over de grote schade door vernielingen, elke oudejaarsnacht is er weer een piek in het zinloos geweld tegen telefooncellen. Vooral telefooncellen op afgelegen plekken zijn kwetsbaar, vele daarvan zullen daarom de komende tijd verdwijnen. Behalve carpoolplaatsen staan ook sluizen, Mac-drives en tankstations langs snelwegen onder druk. Over de cel op de Amsterdamse tippelzone is nog geen beslissing genomen. Het opheffen van telefooncellen wegens vandalisme is overigens geen recent verschijnsel. Al in 1929 verwijderde de Amsterdamse Telefoondienst de cel op het Centraal Station, ‘omdat men deze, vooral als de drukte voorbij was, bevuilde met hetgeen des riools is’. ‘Die cel wordt bijna nooit gebruikt’, vertelt snackbarhoudster Marian in haar witte stacaravan, ‘hoogstens door een scholier die met de bus aankomt en zijn ouders belt.’ Als ze geen telefoonkaart hebben, mogen ze haar mobieltje gebruiken. ‘Wat dat kost? Niets, zo’n jong laat je toch niet betalen.’ Misschien zou de verwijdering van de telefooncel voor bellers geen ramp zijn. Maar het zou wel een verlies zijn voor het Nederlandse landschap, zo’n lichtgroene telefooncel op een zwarte asfaltvlakte waar een gele streekbus stopt.  

In de avondschemering hobbelen terreinwagens over de verkeersdrempels naar huis. Het is spitsuur in Vinex-land, zoals hier in de bijna afgebouwde Amersfoortse wijk Nieuwland. Deze opvolger van Kattenbroek – Nederlands beroemdste nieuwbouwwijk van de jaren negentig – wordt omgord door een ringweg met rotondes. Het is aan deze buitenring dat de telefooncellen hun plaats hebben gevonden. Op de hoogte waar de Patriciërslaan de wijk indringt, staat cel UT4502. De beide letters verwijzen naar de oude PTT-districtsindeling, UT staat voor Utrecht en een deel van Flevoland. Je zou verwachten dat stedenbouwers wikken en wegen over de plaats van telefooncellen in nieuwe woonwijken. De openbare telefoon heeft immers een sociale functie: bejaarden moeten er makkelijk kunnen komen, jongeren hangen er graag rond. En bovendien: een telefooncel is een in het oog springend object dat je niet overal kunt neerplempen. Maar niets van dat alles: de moderne Vinex-wijken worden tot op de stoeptegel uitgedetailleerd, en vervolgens gaat het hele plan naar KPN Telecom die zelf mag bepalen hoeveel cellen er komen en waar. Telefooncellen  worden met net zo weinig egards behandeld als trafohuisjes, gasverdeelstations en vuilcontainers: ze vallen onder de nutsbedrijven. Pas als de stoepen en straten klaar zijn, en de huizen bewoond, worden de telefooncellen geplaatst. Er komt een grasgroen bestelbusje aanrijden en mannen beginnen de keurig gelegde stoep weer open te breken. Groot onderhoud: de wijk is een echte wijk geworden.  

In de Schildersbuurt zoek je je suf naar een telefooncel, en dan vind je er opeens tien op een rijtje op het Hobbemaplein. Ze staan strategisch opgesteld aan het begin van de Haagse Markt tussen Schildersbuurt en Transvaalkwartier, op de kruising van vier tramlijnen. Ten overvloede staan aan de overkant van het plein, naast een blok dichtgespijkerde panden, nog twee cellen. Het archetype van deze telefooncel is al oud. Voor de oorlog plaatste de Haagse Gemeente Telefoon al cellen die alleen het bovenlijf beschermden: de ‘kouwe-benencel’ in de volksmond. Alleen hadden die nog klapdeurtjes om enige privacy te waarborgen,   Er wordt redelijk wat gebruik gemaakt van de cellen. ‘Natuurlijk heb ik ook een mobieltje’, zegt een meisje met een hoofddoekje verlegen, ‘maar dit kost veel minder.’ Nog goedkoper bellen kan om de hoek van het Hobbemaplein, bij belhuis Aktel annex kapsalon Keban. Naar Turkije bellen kost daar bijvoorbeeld maar 36 cent per minuut. De concurrentie van belwinkels is al meer dan een eeuw oud. Zo kon je begin vorige eeuw in veel cafés zeer goedkoop bellen. ‘Zodat alleen de onwetenden en de enkelen, die zich voor een telephonisch gesprek bepaald willen afzonderen, er aan zullen denken om eene publieke spreekcel op te zoeken’, klaagde de directie. Maar het kan nog goedkoper: met de knop voor collect call in de telefooncel. Je toetst het gewenste telefoonnummer in, spreekt je naam in en wacht tot de computer financiële toestemming heeft gekregen van degene die je wilt spreken. ‘Help, ik sta hier zonder een cent in Den Haag, kom me halen.’  

‘Sommige cellen hebben we een half jaar geleden pas geplaatst, en nu gaan ze al naar de sloop’, vertelt grondwerker Henk Niesen op zijn modderige terreintje aan de snelwegafslag bij Nederweert. Hier staan de 235 telefooncellen die het afgelopen jaar zijn verwijderd in Limburg en oostelijk Brabant. Per vrachtwagen gaan ze nu naar het centrale inzamelpunt in Zwolle. Daar worden de glazen panelen – voorzover niet voorzien van het verouderde PTT logo - hergebruikt. De eerste telefooncel verscheen in 1931 op het Valeriusplein in Amsterdam. Het was een gemeentelijke cel, pas een jaar later volgde de PTT met cellen in Utrecht. Het aantal groeide langzaam, de PTT hield de hand op de knip en over elke telefooncel werd op directieniveau beslist. De dekking in Nederland bleef daardoor ver achter bij het buitenland. Pas in 1970 erkende de PTT het sociale en maatschappelijke belang van telefooncellen. Ze hoefden niet langer kostendekkend te zijn en in de jaren zeventig groeide het netwerk naar ruim zevenduizend stuks. De vele inbraken zorgden voor een lichte terugval, het was de telefoonkaart die in de jaren negentig een tweede groeistuip veroorzaakte. Het aantal cellen verdrievoudigde, en in het topjaar 1998 stonden er 22.530 telefooncellen opgesteld in Nederland. En toen kwam het mobieltje. Sindsdien gaat het onstuitbaar bergafwaarts. Half oktober kondigde KPN Telecom een nieuwe sloopronde aan: nog eens 3.250 openbare cellen zullen het loodje leggen. De bottomline is nog lang niet bereikt: wettelijk hoeft KPN maar één cel ‘per vijfduizend inwoners per woonkern’ neer te zetten. In theorie zouden er dus nog eens 12.650 cellen kunnen verdwijnen. Voor het te laat is, brengt Intermediair de komende weken een saluut aan de telefooncel. Klik hier voor de hele serie.

De ‘Business Unit Vaste Telefonie’ van KPN Telecom – waar de telefooncellen onder vallen – geeft zich niet zo maar gewonnen aan de oprukkende mobiele telefonie. Op de D-pier van Schiphol hebben ze hun nieuwe troef in stelling gebracht: de multifoon. Het is een zuil met een telefoontoestel, een fraai touchscreen-scherm en een toetsenbordje boven een halfrond tafeltje. Hier kun je bellen, internetten, mailen, computerspelletjes spelen en informatie opvragen over hotels, autoverhuur en het weer. Betalen kun je met telefoonkaarten (vijf minuten internetten voor anderhalve gulden), bij creditcards geldt een toeslag van twee gulden. Achttien van deze zuilen heeft KPN in samenwerking met Schiphol neergezet, de technische proef is inmiddels met succes afgesloten. Toch hapert er nog het een en ander: het weerbericht blijkt niet ‘available’, creditcards zonder chip werken niet en, nogal symbolisch, de klok loopt een kwartier achter. ‘Gisteren heb ik iemand geholpen om zijn hotmail op te halen’, zegt Roger Dekkers (21), ‘we zijn minstens een kwartier bezig geweest.’ Dekkers, een flexwerkende student bedrijfskunde, bemant een stand naast de telefooncel om de nieuwe Pocket PC’s van Microsoft te demonstreren. ‘Met een GSM erbij heb je alles in je binnenzak om te mailen, bellen en surfen. Geen telefoonkaart nodig of niks.’ Dekkers vindt het sneu voor zijn vader die al 28 jaar bij KPN werkt, maar hij heeft – ‘met alle respect’ – weinig vertrouwen in de multifoon. ‘De jongeren waar ze op mikken hebben toch al lang een mobieltje.’ Trots laat hij zijn Nokia zien, zijn paspoort tot de moderne wereld.