De boodschap rukt op in het publiek domein: reclamemakers, kunstenaars en voorlichters proberen de aandacht van de burger te vangen. Als je bij Nieuweschans Nederland binnenrijdt, schalt uit de autoradio meteen weer de stroom opgewekte jingles, boertige reclames en lach-of-ik-schiet-grappen van dj's die je in Duitsland een tijdlang bespaard zijn gebleven. Gelukkig behoudt het landschap zijn ernst en ingetogenheid, totdat je oog, zonder voorafgaande waarschuwing, wordt getroffen door een joker die vanaf een tien meter hoge paal uitkijkt over de snelweg. En je weet: ik ben weer thuis. Naast de joker staan een toren van dertien opeengestapelde speelkaarten en een paal met de naam Groningen. Dit moet de publiciteitscampagne zijn voor het Groningse casino, bedacht door het lokale reclamebureau dat al eerder de slagerij voorzag van levensgrote lachende zwijnen en het tenniscentrum van een reusachtig racket. Navraag leert echter dat ik ben gestuit op kunst met een hoofdletter K. De joker is het werk van de wereldberoemde Amerikaanse architect John Hejduk en maakt deel uit van het project Stadsmarkeringen uit 1990. Ter ere van haar 950-jarige bestaan wilde Groningen de stadsgrenzen voorzien van krachtige symbolen. 'Het is duidelijk dat het niet voldoende is om opnieuw poorten te bouwen - hoe graag vele Groningers dat ook zouden willen - omdat daardoor het idee van identiteit te sterk gekruid zou worden met het peper en zout van de nostalgie,' schrijft de herinneringsbundel. En dus werd Daniel Libeskind aangetrokken, de architect van het Joods Museum in Berlijn en postmodernist bij uitstek. Libeskind trok lijnen en cirkels op de stadsplattegrond om te bepalen waar de markeringen moesten komen. Daarbij rommelde hij niet zo maar wat aan, integendeel, elke stap werd zorgvuldig gedefinieerd: 'De Kromme Is: een structurele doorsnede door de ruggegraat: neigend naar het Gindse' en 'Het Blad Is: een dubbelzijdig veld, hangende in de geanticipeerde ademtocht.' Hejduk - een leermeester van Libeskind - kreeg de locatie aan de snelweg toegewezen, tezamen met de volgende begrippen: tien uur 's ochtends, donkerblauw, medicijnen, epische dichtkunst, ziekenhuis en de muze Calliope. Een onmogelijke opgave voor een gewone sterveling, zo niet voor Hejduk. Zijn methode van werken berust op osmose: hij en zijn vrouw 'koesteren onze gezamenlijke afzondering en aanbidden de literatuur - het zwijgende woord.' Volgt een verhaal over de kaartentoren die we moeten zien als een gefixeerd uurwerk, immers: 'Bij elkaar opgeteld zijn de nummers van de Kaartentoren 364; 364 + 1 (de Joker) = 365 (dagen).' Zoiets zong Cowboy Gerard in 1965 ook al in zijn hitje 'Het spel kaarten'. En alsof dat nog niet genoeg is ontdek ik, als ik mijn auto op de vluchtstrook geparkeerd heb, aan de achterkant van de toren dat de schoppenaas getooid is met de tekst 'Made in USA, © 1935 by KEM PLastic Playing Cards Inc.'. Deze gelaagdheid slaat me bijna van mijn sokken: Hejduk laat ons zien dat de Groningse stadsmarkeringen wortelen in een historische traditie en dat ze geografische grenzen moeiteloos overschrijden. Zijn joker is dus niet alleen een ironisch commentaar op de stad, maar hij trekt tegelijk een lange neus naar de kunst zelf. Of andersom, zo u wilt. 'Als de joker u tot boosheid laat komen is het kunstwerk al bijna geslaagd', legt Marijke Martin, docent architectuurgeschiedenis aan de Universiteit van Groningen, me uit en ze begint aan een lange lofzang op dit 'ontroerende en kwetsbare' kunstwerk dat 'op bijna naïeve wijze getuigt van de compactheid van de stad'. Martin wil wel toegeven dat het lastig te begrijpen is zonder boekje, maar ze houdt staande dat Hejduks werk ook op zichzelf een statement is. Een statement is het zeker, alleen niet over Groningen, maar over de gloriedagen van het postmodernisme en het deconstructivisme, toen de architectuur ondergeschikt werd gemaakt aan de taal. Het getuigt van ironie dat juist de Groningers, die zo spaarzaam zijn met woorden, hier intrapten. Vrij naar Jan Schaefer: met gelul kun je geen stad markeren

'Hoeft niet', luidt het commentaar van mijn negenjarige buurmeisje als ze ergens geen zin in heeft. Dit dreinende zinnetje spookt door mijn hoofd als ik langs de snelweg word geconfronteerd met het zoveelste autonome kunstwerk. Het is een machteloos 'hoeft niet', want beelden in de openbare ruimte kun je niet ontwijken. Kampioen is de stad Groningen, die de omringende snelweg in 1990 liet markeren met maar liefst negen kunstwerken (1). Aan de A2 wordt vlak onder Utrecht een heuse concurrentiestrijd uitgevochten: Nieuwegein begon in 1994 met twee kegels die een driehoek torsen ('deze entree wordt versterkt met een kunstwerk dat inspeelt op de ruimtelijke en inhoudelijke kenmerken van deze locatie'). Vijf jaar later sloeg overbuurman IJsselstein terug met roestige staalplaten die vlammen lijken te verbeelden (een 'baken' voor de stad die 'zo verscholen ligt achter de geluidswallen'). Autonome kunst? In ieder geval is het autonome profileringsdrift van gemeentebesturen. Ook bedrijven hebben er een handje om zich onder het mom van kunst te manifesteren. Langs dezelfde A2 staat ter hoogte van 's-Hertogenbosch een gewelfde vleugel met rode en blauwe zonnepanelen. Dit 'Zonnezeil' levert volgens de woordvoerder van energiebedrijf Essent net genoeg energie op voor 'een paar koelkasten'. Om het nieuwe bedrijventerrein langs de A67 op te leuken, huurde Venlo de kunstenaar in die eerder het Amsterdamse Damrak voorzag van postmoderne dreutels (2). De snelweg staat in het middelpunt van de belangstelling van architecten, stedenbouwers en kunstenaars. Stadscentra zijn uit, de periferie is in. Onder de titel 'A room with a view' is de eerste Architectuur Biënnale van Rotterdam er de komende maanden zelfs geheel aan gewijd. Vanuit onze huiskamer op wielen hebben we volgens hoogleraar mobiliteitsesthetiek Francine Houben recht op meer plezier, meer schoonheid en meer afwisseling. Er moet een einde komen aan de esthetische vervuiling van geluidsschermen en liefdeloze bedrijventerreinen en ze pleit voor het toevoegen van 'educatieve en artistieke bebakening'. Maar moeten we daar wel zo blij mee zijn? Vorige maand verscheen het boekje 'Beelden in de berm, 85 kunstobjecten vanuit de auto' van journaliste Karin van Munster, een bundeling van stukken die eerder in Trouw verschenen. Zeer neutraal beschrijft Van Munster de beelden die ze gedurende anderhalf jaar buiten de bebouwde kom aantrof, daarbij selecteerde ze niet op schoonheid, leeftijd of kunsthistorisch belang. Deze dwarsdoorsnede illustreert de explosie van kunst langs de weg: slechts vijf beelden dateren van voor 1980, de jaren tachtig zijn goed voor veertien beelden, in de jaren negentig komen er 49 beelden bij en de groei zet onbekommerd door in de eerste drie jaren van dit decennium: zeventien stuks.Tot zover de aantallen, hoe zit het met de kwaliteit? Daarop wil Van Munster geen antwoord geven. Kritiek leveren op kunstwerken is een heikel punt, volgens het cliché valt over smaak niet te twisten. Bovendien laad je in het post-Fortuyntijdperk snel de verdenking op je van plat populisme - 'Daar kun je met gemak zeven agenten van betalen'- of cultuurbarbarij - 'Dat kan mijn debiele neefje ook'. Desalniettemin: ik erger me wild aan de stortvloed van gefreubel langs 's heren wegen. Waarom bijvoorbeeld een tunnel onder een rivier markeren met gestileerde blauwe golven? (3) Moet dan werkelijk elk plekje worden opgeleukt, aangekleed, geduid? Toegegeven, er zijn ook gelukkige voorbeelden van autonome kunst langs de snelweg - zo is de staande, kopergroene ovaal tussen Almere en Lelystad een steeds terugkerende bron van vreugde als je over de A6 rijd. Ook de droge ingenieurskunst van Rijkswaterstaat, zoals de wokkel op de Amsterdamse A10 (4), is vaak prachtig. Maar de meeste kunst komt voort uit de macht der gewoonte: er is een plek, er is geld uit de eenprocentsregeling, er zijn kunstenaars. En er is gebrek aan talent. Dus kwam er twee jaar geleden aan de rand van Almere een 'Schrijfkanon' op de geluidswal te staan, als verwijzing naar de achterliggende literatuurwijk. Waarom een kanon? 'Ach, het is uiteindelijk gewoon jongensgedoe', zegt kunstenmaker Peter Zegveld. Autonome kunstwerken die slechts naar zichzelf en het ego van de kunstenaar verwijzen, roepen steeds meer verzet op. En zeker niet alleen onder Feyenoordsupporters. Neem bijvoorbeeld Ole Bouman, vooraanstaand architectuurcriticus en hoofdredacteur van Archis. In '301 steps' keert hij zich tegen 'de exitentiële schreeuw van getormenteerde kunstenaars' die hun 'zelfrespect ontlenen aan een duidelijk herkenbare prestatie voor de zogenaamde eeuwigheid'. Bouman pleit ervoor dat kunstenaars hun autonomie opgeven en meewerken aan het verrijken van openbare ruimtes, ook al is hun aandeel daaraan uiteindelijk onherkenbaar Zo ver gaan de kunstenaars van het Observatorium (5) niet. Met hun uitkijkpost op een geluidswal hebben ze een krachtig, monumentaal beeld geschapen, maar wel een beeld met een publiek effect: bewoners van de achterliggende woonwijk kregen een plein met uitzicht op de snelweg. De scheiding tussen snelweg en woonwijk is, plaatselijk, opgeheven. In de bundel 'De fenomenale weg - een visie vanuit de kunst op de snelweg en het landschap - schrijft architect/onderzoeker Paul Meurs: 'Het gaat er niet om nog meer objecten aan het door snelheid en grootschaligheid gefragmenteerde landschap toe te voegen.' In plaats daarvan wil hij kleine ingrepen die de samenhang tussen snelwegen en hun context herstellen. Een andere strategie tegen de 'visuele fopspenen van de omgevingskunst' is afkomstig van schrijver Dirk van Weelden. In NRC Handelsblad schreef hij: 'De terreur van middelmatige en stompzinnige kunst in het openbaar is waarschijnlijk een prijs die we voor het sociale en democratische bestel moeten betalen.' De democratie, en in haar verlengde de adviescommissies, welstandscommissies en masterplannen kun je niet afschaffen, dus pleit hij voor openbare kunstwerken die het binnen een jaar of twee begeven: 'Al was het maar om de levendigheid in de openbare ruimte te stimuleren. Doorstroom!' Helaas geven hedendaagse kunstenaars de voorkeur aan staal, steen, beton en andere onverwoestbare materialen. Om de wassende beeldenstroom het hoofd te bieden, zijn drastische maatregelen dus noodzakelijk. Elke kunstenaar die een beeld voor de openbare ruimte ontwerpt, zou verplicht moeten worden om een ander beeld aan te wijzen voor sloop. Zodat de eruptie van kunstzinnigheid visueel neutraal verloopt. 1 DE BOEKEN VAN GRONINGEN Wie: Daniel Libeskind Wat: Het idee was een boekenkast van 12 bij 25 meter, waar elke Groninger een boek in zou zetten. Dat bleek te moeilijk, dus maakte hij panelen met vage collages die zelfs van dichtbij onleesbaar zijn. Waar: A7, vlak voor Groningen. Libeskind trok lijnen en cirkels op de stadsplattegrond om de locatie te bepalen. Elke stap werd zorgvuldig gedefinieerd: 'De Kromme Is: een structurele doorsnede door de ruggegraat: neigend naar het Gindse' Wanneer: 1990 (950-jarig bestaan van de stad Groningen) Waarom: Een moderne variant op de stadspoort om de overgang tussen stad en platteland te markeren. Libeskind wees met behulp van zijn 'kababbelistiek' nog acht plaatsen aan, die zijn door andere kunstenaars ingevuld 2 DE EUROPESE MIJLPAAL Wie: Alexander Schabracq Wat: Een wereldbol, een zwart rechthoekig kader, een rugbybal met het woord 'Europa', een rooster en diverse frutsels op een roze paal. Kortom: alle gekheid op een stokje Waar: A67, vlak voor Venlo Wanneer: 1999 Waarom: Als grensstad heeft Venlo van oudsher een transportfunctie. Bedrijventerrein Trade Port West is bedoeld om goederen niet alleen te verslepen, maar er ook waarde aan toe te voegen. Het kunstwerk lijkt de verzinnebeelding van de assemblage die Venlo graag wil aantrekken, alhoewel de kunstenaar zelf zegt dat het gaat om 'de hoeveelheid ruimte van de mens en de begrenzing daarvan' 3 DOORSNIJDING Wie: Mary Teeuwen de Jong Wat: Golvende stalen pijpen van 7,5 meter komen aan weerszijden van de weg uit de dijk Waar: A16, afslag Kiltunnel bij Dordrecht Wanneer: 1981 Waarom: De weg duikt in een tunnel onder de Dordtsche Kil door. Voor het geval de automobilist dat ondanks de tolheffing van ¤ 1,70 niet zou merken, staan er symbolische golven in de berm. 'Het ontwerp was snel klaar,' zegt de gediplomeerde binnenhuisarchitecte over haar eerste beeld in de openbare ruimte. In een badkamer zou het inderdaad niet misstaan 4 DE WOKKEL Wie: ir W.F. Snieder, architect van Rijkswaterstaat Wat: Een vijftien meter hoge, gedraaide betonnen kolom die integraal onderdeel uitmaakt van de brug Waar: A10 rond Amsterdam, halverwege de Zeeburgerbrug Wanneer: 1990 Waarom: Markering van de plaats waar de invoegstrook uitkomt op de brug. In 1993 werd de weg verbreed en is de wokkel naar de andere kant van de A10 verplaatst. Sindsdien heeft het kunstwerk alleen nog een monumentale functie 5 OBSERVATORIUM Wie: Kunstenaarsgroep Observatorium (Geert van de Camp, Ruud Reutelingsperger, André Dekker)Wat: Een uitzichtspunt bovenop een wal van vervuilde grond. Het object is gemaakt van brokstukken asfalt afkomstig van een tijdelijke bouwweg, vangrails en gevlochten stalen kooien met puin Waar: A20, ten noorden van Rotterdam Wanneer: 2001 Waarom: Een relatie leggen tussen de snelweg en Vinex-locatie Nieuw-Terbregge: bewoners kunnen er bermtoerist spelen, automobilisten vangen een glimp op van de wijk