Het gaat niet alleen maar bergafwaarts met telefooncellen, af en toen slaagt KPN erin een nieuwe markt aan te boren. Vluchtelingen vormen een aantrekkelijke doelgroep, en dus verrijzen er telefooncellen bij asielzoekerscentra (AZC’s) en bij opvang- en onderzoekscentra (OC’s). De achthonderd asielzoekers van OC Deelen – een voormalig legerkamp op de Veluwe – hebben vier cellen tot hun beschikking. Twee staan midden op het terrein, de andere twee staan naast het grintbetonnen wachthuisje dat herinnert aan de vroegere functie van het kamp. Telefoonkaarten zijn te koop bij de particuliere beveiligingsdienst die het kamp 24 uur per dag bewaakt. ‘Per week verkopen we honderd tot honderdvijftig kaarten van een tientje’, vertelt de beveiligingsbeambte van PreNed, ‘als ze tenminste niet uitverkocht zijn.’ Nieuwe kaarten kan hij niet simpelweg in de winkel of op het postkantoor halen, dat loopt  via de financiële administratie en kan een paar weken duren. ‘Nee, dan zijn mensen niet al te blij.’ Deze middag is het rustig bij de telefooncellen. Er hangen wat mensen rond om de bus te nemen naar Arnhem, anderen verzamelen zich bij de SRV-wagen van bakker Hilvers. Volgens het bakkersmeisje heeft zeker de helft van de bewoners een mobieltje, ‘je begrijpt niet hoe ze het regelen, ze zijn hier zo snel wegwijs.’ Dus toch geen groeimarkt? De Koerdische vluchteling Cumali Dursun (17), zelf ook bezitter van een prepaid mobiele telefoon, legt uit dat we te vroeg zijn. ’s Avonds om zeven uur, als het dalurentarief begint, vormt zich een lange rij voor de telefooncellen. ‘In de cel kan ik veel langer bellen voor mijn geld.’  

Hier, op het Onze-Lieve-Vrouweplein in Maastricht, begon in 1995 de omwenteling. De Limburgse hoofdstad had de driehoekige telefooncellen in de ban gedaan en zette de toenmalige PTT voor het blok: een decent ontwerp of helemaal geen cel op dit middeleeuwse plein. Het Rotterdamse ontwerpbureau Landmark ontdeed de traditionele cel van zijn glazen huisje en verwerkte het telefoontoestel in een zuil. Bovenop zit een matte bolling die ’s avonds verlicht is, een vorm die verwijst naar de tonsuur van een monnik. De zuil werd Sidonia gedoopt en is nu in alle binnensteden in gebruik. Ook wordt ze voor andere functies gebruikt: behalve als telefooncel is de Sidonia er als reiswijzer, internetzuil en reserveringssysteem voor hotels. Zet een camera op een statief om een telefooncel te fotograferen, en je hebt geheid aanspraak. Van een bedeesde schone die gechaperonneerd wordt door zus en schoonbroer en die - heel Maastrichts – klaagt over het gebrek aan privacy van zo’n zuil. Van twee Marokkaanse jongens die ervan overtuigd zijn dat het een politiecamera is en die pas durven te bellen als de fotograaf zijn spullen opbergt. Van een oudere mevrouw die na drie vergeefse pogingen om haar man te bereiken ten einde raad naar een café loopt om een taxi te bellen. ‘Er zal toch niks aan de hand zijn?’ zegt ze ongerust. De uitsmijter is van een aangeschoten vertegenwoordiger: ‘Ik sta hier op dit plein / iedereen denkt voor de gein / maar dat is flauwekul / in werkelijkheid ben ik een grote lul’, dicht hij uit de losse pols. Onduidelijk is of hij de zuil bedoeld of zichzelf.  

De munttelefoon is terug van weggeweest, zoals hier in Ruurlo. Vorig jaar verwierf British Telecom het recht om telefooncellen te exploiteren op Nederlandse stations en omwille van de klantvriendelijkheid greep het bedrijf terug naar de muntcel. De gemeentelijke telefoondienst van Den Haag kwam al in 1903 met een voorloper van de automatische telefooncel op muntgeld. Die cel stond weliswaar nog niet aan de openbare weg, en ‘automatisch’ betekende slechts dat je rechtstreeks werd doorverbonden met een telefoniste, maar toch: het principe was er. Er kwam een einde aan de abonnementskaarten waar een bediende een knip in zette, voortaan volstond een graai in portemonnee of broekzak naar kleingeld. Aan dit gemak maakte de telefoonkaart nieuwe stijl een einde: in de jaren negentig verruilde KPN in rap tempo de muntcellen voor kaartcellen. Toen kwam de concurrentie. ‘Telefooncel’ is eigenlijk een beetje een groot woord voor deze Ruurlose zuil met een afdakje en twee terugwijkende glazen schermpjes aan de zijkanten. Zoals station ook een groot woord is voor de twee wachthokjes, de kaartjesautomaat en het bord met vertrektijden. Het stationsgebouw van Ruurlo is namelijk al jaren geleden afgebroken en nu staan de stationsonderdelen verspreid in de open lucht. Wegens gebrek aan treinen rijden er vanaf 10 oktober bussen, zo meldt transportonderneming Syntus die de NS op dit traject beconcurreert. Ergens in de privatisering is er iets fout gegaan. We hadden een landelijk dekkend net van telefoons en treinen, maar op het platteland wordt dat in rap tempo ontmanteld. Wat een vooruitgang dat je voor twee kwartjes een taxi kunt bellen.  

Twee dagen ben ik met de fotograaf kriskras door het land gereden voor deze serie, honderden telefooncellen hebben we gezien, maar geen enkele was kapot. Ook deze cel op de carpoolplaats tussen Stad aan ’t Haringvliet en Achthuizen is keurig intact. Sinds de invoering van de telefoonkaart is de tijd van gekraakte cellen voorbij, de afschaffing van de hangende telefoonboeken maakte al eerder een einde aan de brandstichtingen. Toch klaagt KPN nog steeds over de grote schade door vernielingen, elke oudejaarsnacht is er weer een piek in het zinloos geweld tegen telefooncellen. Vooral telefooncellen op afgelegen plekken zijn kwetsbaar, vele daarvan zullen daarom de komende tijd verdwijnen. Behalve carpoolplaatsen staan ook sluizen, Mac-drives en tankstations langs snelwegen onder druk. Over de cel op de Amsterdamse tippelzone is nog geen beslissing genomen. Het opheffen van telefooncellen wegens vandalisme is overigens geen recent verschijnsel. Al in 1929 verwijderde de Amsterdamse Telefoondienst de cel op het Centraal Station, ‘omdat men deze, vooral als de drukte voorbij was, bevuilde met hetgeen des riools is’. ‘Die cel wordt bijna nooit gebruikt’, vertelt snackbarhoudster Marian in haar witte stacaravan, ‘hoogstens door een scholier die met de bus aankomt en zijn ouders belt.’ Als ze geen telefoonkaart hebben, mogen ze haar mobieltje gebruiken. ‘Wat dat kost? Niets, zo’n jong laat je toch niet betalen.’ Misschien zou de verwijdering van de telefooncel voor bellers geen ramp zijn. Maar het zou wel een verlies zijn voor het Nederlandse landschap, zo’n lichtgroene telefooncel op een zwarte asfaltvlakte waar een gele streekbus stopt.  

In de avondschemering hobbelen terreinwagens over de verkeersdrempels naar huis. Het is spitsuur in Vinex-land, zoals hier in de bijna afgebouwde Amersfoortse wijk Nieuwland. Deze opvolger van Kattenbroek – Nederlands beroemdste nieuwbouwwijk van de jaren negentig – wordt omgord door een ringweg met rotondes. Het is aan deze buitenring dat de telefooncellen hun plaats hebben gevonden. Op de hoogte waar de Patriciërslaan de wijk indringt, staat cel UT4502. De beide letters verwijzen naar de oude PTT-districtsindeling, UT staat voor Utrecht en een deel van Flevoland. Je zou verwachten dat stedenbouwers wikken en wegen over de plaats van telefooncellen in nieuwe woonwijken. De openbare telefoon heeft immers een sociale functie: bejaarden moeten er makkelijk kunnen komen, jongeren hangen er graag rond. En bovendien: een telefooncel is een in het oog springend object dat je niet overal kunt neerplempen. Maar niets van dat alles: de moderne Vinex-wijken worden tot op de stoeptegel uitgedetailleerd, en vervolgens gaat het hele plan naar KPN Telecom die zelf mag bepalen hoeveel cellen er komen en waar. Telefooncellen  worden met net zo weinig egards behandeld als trafohuisjes, gasverdeelstations en vuilcontainers: ze vallen onder de nutsbedrijven. Pas als de stoepen en straten klaar zijn, en de huizen bewoond, worden de telefooncellen geplaatst. Er komt een grasgroen bestelbusje aanrijden en mannen beginnen de keurig gelegde stoep weer open te breken. Groot onderhoud: de wijk is een echte wijk geworden.  

In de Schildersbuurt zoek je je suf naar een telefooncel, en dan vind je er opeens tien op een rijtje op het Hobbemaplein. Ze staan strategisch opgesteld aan het begin van de Haagse Markt tussen Schildersbuurt en Transvaalkwartier, op de kruising van vier tramlijnen. Ten overvloede staan aan de overkant van het plein, naast een blok dichtgespijkerde panden, nog twee cellen. Het archetype van deze telefooncel is al oud. Voor de oorlog plaatste de Haagse Gemeente Telefoon al cellen die alleen het bovenlijf beschermden: de ‘kouwe-benencel’ in de volksmond. Alleen hadden die nog klapdeurtjes om enige privacy te waarborgen,   Er wordt redelijk wat gebruik gemaakt van de cellen. ‘Natuurlijk heb ik ook een mobieltje’, zegt een meisje met een hoofddoekje verlegen, ‘maar dit kost veel minder.’ Nog goedkoper bellen kan om de hoek van het Hobbemaplein, bij belhuis Aktel annex kapsalon Keban. Naar Turkije bellen kost daar bijvoorbeeld maar 36 cent per minuut. De concurrentie van belwinkels is al meer dan een eeuw oud. Zo kon je begin vorige eeuw in veel cafés zeer goedkoop bellen. ‘Zodat alleen de onwetenden en de enkelen, die zich voor een telephonisch gesprek bepaald willen afzonderen, er aan zullen denken om eene publieke spreekcel op te zoeken’, klaagde de directie. Maar het kan nog goedkoper: met de knop voor collect call in de telefooncel. Je toetst het gewenste telefoonnummer in, spreekt je naam in en wacht tot de computer financiële toestemming heeft gekregen van degene die je wilt spreken. ‘Help, ik sta hier zonder een cent in Den Haag, kom me halen.’  

‘Sommige cellen hebben we een half jaar geleden pas geplaatst, en nu gaan ze al naar de sloop’, vertelt grondwerker Henk Niesen op zijn modderige terreintje aan de snelwegafslag bij Nederweert. Hier staan de 235 telefooncellen die het afgelopen jaar zijn verwijderd in Limburg en oostelijk Brabant. Per vrachtwagen gaan ze nu naar het centrale inzamelpunt in Zwolle. Daar worden de glazen panelen – voorzover niet voorzien van het verouderde PTT logo - hergebruikt. De eerste telefooncel verscheen in 1931 op het Valeriusplein in Amsterdam. Het was een gemeentelijke cel, pas een jaar later volgde de PTT met cellen in Utrecht. Het aantal groeide langzaam, de PTT hield de hand op de knip en over elke telefooncel werd op directieniveau beslist. De dekking in Nederland bleef daardoor ver achter bij het buitenland. Pas in 1970 erkende de PTT het sociale en maatschappelijke belang van telefooncellen. Ze hoefden niet langer kostendekkend te zijn en in de jaren zeventig groeide het netwerk naar ruim zevenduizend stuks. De vele inbraken zorgden voor een lichte terugval, het was de telefoonkaart die in de jaren negentig een tweede groeistuip veroorzaakte. Het aantal cellen verdrievoudigde, en in het topjaar 1998 stonden er 22.530 telefooncellen opgesteld in Nederland. En toen kwam het mobieltje. Sindsdien gaat het onstuitbaar bergafwaarts. Half oktober kondigde KPN Telecom een nieuwe sloopronde aan: nog eens 3.250 openbare cellen zullen het loodje leggen. De bottomline is nog lang niet bereikt: wettelijk hoeft KPN maar één cel ‘per vijfduizend inwoners per woonkern’ neer te zetten. In theorie zouden er dus nog eens 12.650 cellen kunnen verdwijnen. Voor het te laat is, brengt Intermediair de komende weken een saluut aan de telefooncel. Klik hier voor de hele serie.

De ‘Business Unit Vaste Telefonie’ van KPN Telecom – waar de telefooncellen onder vallen – geeft zich niet zo maar gewonnen aan de oprukkende mobiele telefonie. Op de D-pier van Schiphol hebben ze hun nieuwe troef in stelling gebracht: de multifoon. Het is een zuil met een telefoontoestel, een fraai touchscreen-scherm en een toetsenbordje boven een halfrond tafeltje. Hier kun je bellen, internetten, mailen, computerspelletjes spelen en informatie opvragen over hotels, autoverhuur en het weer. Betalen kun je met telefoonkaarten (vijf minuten internetten voor anderhalve gulden), bij creditcards geldt een toeslag van twee gulden. Achttien van deze zuilen heeft KPN in samenwerking met Schiphol neergezet, de technische proef is inmiddels met succes afgesloten. Toch hapert er nog het een en ander: het weerbericht blijkt niet ‘available’, creditcards zonder chip werken niet en, nogal symbolisch, de klok loopt een kwartier achter. ‘Gisteren heb ik iemand geholpen om zijn hotmail op te halen’, zegt Roger Dekkers (21), ‘we zijn minstens een kwartier bezig geweest.’ Dekkers, een flexwerkende student bedrijfskunde, bemant een stand naast de telefooncel om de nieuwe Pocket PC’s van Microsoft te demonstreren. ‘Met een GSM erbij heb je alles in je binnenzak om te mailen, bellen en surfen. Geen telefoonkaart nodig of niks.’ Dekkers vindt het sneu voor zijn vader die al 28 jaar bij KPN werkt, maar hij heeft – ‘met alle respect’ – weinig vertrouwen in de multifoon. ‘De jongeren waar ze op mikken hebben toch al lang een mobieltje.’ Trots laat hij zijn Nokia zien, zijn paspoort tot de moderne wereld.  

Snelwegen vergen steeds meer plaats: het aantal rijstroken neemt toe en tegelijk trekt de Wet Geluidshinder steeds ruimere contouren waarbinnen niet gebouwd mag worden. Zeker in de Randstad is dit een fnuikend probleem. Wat is logischer dan de snelwegen onder de grond te stoppen en erbovenop te bouwen? En passant ontstaat dan een fraaie overgang tussen stadsdelen die nu nog wreed gescheiden zijn door asfaltrivieren. Stedenbouwers en architecten maken al jaren de ene mooie schets na de andere. Tot nu toe gooit de veiligheid steeds roet in het eten. Het ultieme horrorscenario van Rijkswaterstaat is een tankwagen met vloeibaar gas die midden in de tunnel op een brandende vrachtwagen botst. Dan ontstaat een BLEVE, een Boiling Liquid Expanding Vapour Explosion. Om dit inferno te voorkomen zijn op doorgaande snelwegen geen overkappingen toegestaan die langer zijn dan tachtig meter. Is dat wel het geval – zoals bij de Coentunnel – dan wordt het transport van gevaarlijke stoffen omgeleid, wat weer extra gevaren met zich meebrengt omdat op de snelweg de kans op een ongeluk nu eenmaal het kleinst is. Achterhaalde normen vindt Frank van der Hoeven, promovendus van het Interfacultaire Onderzoeksprogramma Gebruik Ondergrondse Ruimte aan de TU Delft. ‘Rijkswaterstaat kijkt alleen naar oeververbindingen. Als die ontploffen is de ramp inderdaad niet te overzien, een stroom modder maakt de tunnel onbereikbaar voor reparatie. De indirecte economische schade loopt al snel in de miljarden. Maar overkapping van een snelweg is een ander verhaal, die kun je veel makkelijker repareren.’ Concrete aanleiding voor zijn onderzoek was het plan om de A15 aan de zuidrand van Rotterdam te overkappen. Ter plekke moet de weg verbreed worden tot tweemaal vijf rijstroken, daarnaast komt de Betuwelijn en er is een woonwijk van tienduizend woningen in aanbouw, Vinex-locatie Midden IJsselmonde. Pikant detail: dit is de route met het hoogste aantal gevaarlijke transporten van Nederland: jaarlijks ruim 178 duizend vrachtwagens en 23.500 treinwagons. Ook de gewone drukte is groot: per dag komen er 160 duizend auto’s langs. ‘O ja, er was nog een probleempje: er sneuvelen twee parken en het groen moet gecompenseerd worden.’ De dienstkring van Rijkswaterstaat ging aan de slag en liet twee oplossingen doorrekenen: een hol dijklichaam met een aaneengesloten dak van 430 meter en een DODO-variant: dicht-open-dicht open. Er komt dan steeds een stuk overkapping van tachtig meter en een open stuk van vijftig meter. De DODO-variant is een typisch ambtelijke oplossing: formeel is het dan geen tunnel meer. Beide varianten voldoen echter niet aan de norm voor groepsrisico’s die Rijkswaterstaat intern hanteert. Deze groepsnorm houdt rekening met de krantenkoppen. Eén dode is geen nieuws, dus dat mag maximaal eens per tien jaar gebeuren. Tien doden leidt tot kamervragen, dat mag eens per duizend jaar. Bij honderd doden moet de minister opstappen: eens per honderdduizend jaar. Van der Hoeven: ‘Eigenlijk is het risico nog groter dan Rijkswaterstaat zegt. Er is gerekend aan tien rijstroken, maar ter plekke zijn er dertien rijstroken vanwege het nabijgelegen knooppunt Vaanplein.’ Het alternatief van Van der Hoeven is briljant in zijn eenvoud: de verkeersstromen worden gescheiden, het vrachtverkeer krijgt in beide richtingen een eigen smalle buis. ‘Die buis is voor alle vrachtwagens. Er wordt altijd gepraat over LPG-wagens, maar gewone vrachtwagenbranden komen veel vaker voor. Kijk maar naar de Mont-Blanctunnel.’ Er wordt bovendien ruimte tussen de buizen vrijgehouden, waardoor een ongeluk zo min mogelijk gevolgen heeft voor het andere verkeer. Gevolg is wel dat de weg breder wordt, een overkomelijk bezwaar omdat er op de weg gebouwd kan worden. Van der Hoeven liet Rijkswaterstaat zelf de veiligheidsanalyse maken. ‘Hun centrale Bouwadviesdienst wilde wel, op voorwaarde dat het om een algemene tunnel ging. Ik heb toen “toevallig” de specificaties opgegeven die de A15 ook heeft.’ De tunnel voldeed ruimschoots aan de normen, hij is zelfs nauwelijks onveiliger dan een open weg. Van der Hoevens tweede grote ingreep was verlenging van de tunnel. ‘Bij een tunnelmond krijg je altijd een opeenhoping van uitlaatgassen. De eerste honderd à tweehonderd meter van een tunnel zijn dan ook nauwelijks bruikbaar voor gebouwen of een park. Aan de voorgestelde lengte van 430 meter heb je dus net niks.’ Van der Hoeven liet tunnels van vijfhonderd tot tweeduizend meter doorrekenen, dat leverde geen problemen op. ‘Misschien kan het nog wel langer, maar met twee kilometer kun je de meeste locaties van Nederland wel ondertunnelen.’  

‘Eigenlijk ligt het idee al besloten in het woord zelf: een paperclip, een papieren clip’, zegt Berend Jan Challa. ‘Het is helemaal niet logisch om zo’n ding van metaal te maken. Ik ben toen gaan proberen om er een van papier te maken, en na twee weken knippen en prutsen had ik hem klaar, de Origami-Clip. Deze maand komen de eerste op de markt.’ Eigenlijk klopt de naam niet helemaal. Aan Origami – Japans vouwen – komen geen scharen of messen te pas, bij Kirigami (Japans knippen) wordt niet gevouwen. En het is juist de combinatie van snijden en vouwen die aan Challa’s papierclip ten grondslag ligt. De clip is een stukje papier met aan de linkerkant een uitstekend driehoekje en aan de bovenkant een rechthoekje. In de clip zitten twee sneden: een schuine en een rechte. De papieren die gebundeld moeten worden schuif je van de achterkant door de schuine snede. Er piept dan een driehoekig stukje van je papieren uit de clip, dat vouw je om en vervolgens vouw je het driehoekige uitsteeksel daaroverheen. De truc is dat het uitsteeksel de omgevouwen papieren niet helemaal bedekt, zodat je nog een klein driehoekje kunt terugvouwen. ‘Het is die contravouw die zorgt dat de papieren bij elkaar blijven. Het rechthoekige uitsteeksel met het lipje vouw je er vervolgens nog overheen om de boel op slot te doen, maar strikt genomen is dat niet eens nodig.’ Erg efficiënt  is de Origami-Clip niet, voor een flinke mailing moet je een sociale werkplaats of een bajes inhuren. Ook het milieu-argument – je kunt de papieren met paperclip en al in de papierbak gooien – is wat geforceerd. Het belangrijkste voordeel is dat je een boodschap kwijt kunt op Challa’s clip. ‘Je kunt er je logo opzetten, zodat je de clip na lezing van de stukken kunt bewaren in je map met visitekaartjes. Met verschillende stansmessen geef je de clip bovendien elke gewenste vorm, een autootje bijvoorbeeld of een mobiele telefoon. Voor schoolagenda’s kun je een versie maken waar je je verjaardag op kunt zetten, die kunnen kinderen dan weggeven. Als je vier extra sneden in de clip maakt, kun je er een pasfoto insteken, of een creditcard. Een chiquere uitstraling kan ook, we hebben al een proefmodel van linnen gemaakt.’ De stroom van toepassingen verraadt Challa’s vorige beroep: sales manager. Hij begon vorig jaar pas voor zichzelf als uitvinder/kunstenaar. ‘Uitvinder klinkt zo technisch, alsof er overal werktuigen en reageerbuizen staan.’ In zijn smetteloos witte bungalow is daarvan inderdaad geen sprake. Net als zijn vrouw en de rondkruipende baby is Challa zelf in bijpassend wit en blauw gekleed. Hij veroverde meteen een Special Award for Execellence van stichting Goed Industrieel Ontwerp voor een ander product: de Send & Stand kaart. Ook dit idee is zo simpel dat het lijkt alsof het er altijd is geweest. In de onderrand van de kaart zijn twee lipjes uitgestanst die je, na ontvangst, naar achteren duwt zodat ze de kaart schragen. Geen lijstje meer nodig om de kaart rechtop te laten staan, zelfs geen punaise of plakband. ‘Ik verzin aan de lopende band concepten, het probleem is hoe je die beschermt zodat je er ook nog wat aan kunt verdienen. De eerste beschermingslinies zijn het auteursrecht en het beeldrecht, maar daarvoor heb je wel een product nodig. Zonder fysieke verschijningsvorm heb je geen poot om op te staan.’ Voor de Origami-Clip vroeg hij bovendien octrooi aan. In Den Haag ontdekte hij dat hij met zijn vinding precies een eeuw na de oorspronkelijke paperclip kwam. ‘In 1899 registreerde Johan Vaaler uit Noorwegen de metalen paperclip. Daarvoor moest hij overigens naar Duitsland, want Noorwegen had nog geen octrooiwet.’ Challa heeft de productie van zijn clip in licentie gegeven aan de Haarlemse drukkerij Excelsior, zodat hij zijn handen vrij heeft voor het uitvinden. ‘Ik ben door mijn enkel gegaan en loop nu op krukken. Het lastige is dat je dan geen hand vrij hebt voor een paraplu. Vanmorgen dacht ik: waarom verleng je niet een van de krukken zodat je er een paraplu in kunt steken, met een contragewichtje zodat hij netjes recht blijft. Dat idee mag je zo van me hebben.’  

Giechelend bekijken drie huisvrouwen het damesurinoir in de toonzaal van Sphinx. Toevallig staan ze voor het enige exemplaar waarbij de pictogrammen met de gebruiksaanwijzing ontbreken. Prompt gaat de gangmaakster op de mannenmanier boven de pot hangen, met haar gezicht naar de muur. Fout dus, vrouwen kunnen tijdens het plassen gewoon kijken of er niet iemand aankomt. Damesurinoir Lady P. veroorzaakte vorig voorjaar een klein publiciteitsstormpje. Foto’s van het prototype haalden alle kranten, ontwerpster Marian Loth (31) vertelde veelvuldig haar verhaal over het ontstaan van het idee: zij studeerde Industrieel Ontwerpen in Delft en zocht een afstudeeronderwerp toen een vriendin tijdens het North Sea Jazzfestival wegens drukte uitweek naar de herentoiletten en daar boven een urinoir ging hangen. Een urinoir voor vrouwen, dat wilde ze ontwerpen. Bij Sphinx bemachtigde ze een stageplaats. ‘Ik was blij met alle media-aandacht bij mijn afstuderen, toch leek het er niet op dat Sphinx het urinoir in productie zou nemen’, vertelt Loth, ‘het blijft een conservatieve wereld. Ik zat al weer thuis toen er een nieuwe directeur marketing kwam die er heilig in geloofde. Hij stelde me aan als projectleider.’ Het productierijp maken nam bijna een jaar in beslag omdat de onderkant van de pot bleef scheuren. Keramiek is een moeilijk voorspelbaar materiaal. In een gipsen mal wordt kleipap gegoten, het gips onttrekt water aan de pap zodat een laag aankoekt op de mal. Na anderhalf uur is de  laag dik genoeg, de productiemedewerker laat de rest van de pap weglopen, verwijdert de mal, poetst het oppervlak glad en dan begint het drogen waarbij de pot elf procent krimpt. ‘Met trial and error hebben we de binnenwanden iets steiler gemaakt. Het uiterlijk is gelukkig niet gewijzigd, dat was heilig voor mij.’ Bij het ontwerp had Loth één uitgangspunt: vrouwen willen niet op de bril zitten. Ze toetste vervolgens zes houdingen – van de hurkzit tot de voorovergebogen limbo-houding – op zes criteria: van spatten tot comfort. Ze maakte daarbij gebruik van de empirische gegevens uit het Amerikaanse standaardwerk ‘The Bathroom’ en een eigen enquête onder 47 vrouwen. Van de alternatieven bleek de stabiele hanghouding het beste te scoren, dus ging ze op dat spoor verder. Het urinoir kreeg dezelfde kromming als de ideale hanghouding, zo word je verleid om goed boven de pot te gaan hangen. Met papieren modellen liet ze vrouwen plassen om de breedte van het waterreservoir te bepalen. Ze koos voor de smalste variant, dan hoef je je benen minder ver uiteen te plaatsen. Bovendien hing ze het urinoir tien centimeter hoger dan een normale wc-pot, ook dat vergroot het comfort. Vrouwen moeten minstens 152 centimeter lang zijn om de pot op te kunnen. Het risico van inkijk zorgde voor veel discussie. ‘Bij een personeelsfeest van Sphinx hebben we een model opgehangen, zestig vrouwen hebben er op geplast. De helft klaagde over gebrek aan privacy, ik vind dat heel weinig voor zo’n nieuw concept.’ De verkopers dachten daar anders over, zij eisten maximale afscherming. ‘Een deur dus’, zucht Loth. ‘Ik wilde onder geen beding een afgesloten ruimte, dan kun je net zo goed een gewone wc neerzetten. Met te veel privacy vergroot je bovendien het risico dat vrouwen er in defeceren. Dat is vaktaal voor poepen.’ Als compromis zijn aan de zijkanten matglazen schotten aangebracht en aan de voorkant een vrouwshoge kast, waarvan de roestvrijstalen deur honderdtachtig graden kan openzwaaien om de entrée te versperren. Door een kijkgaatje in de deur kun je de omgeving in de gaten houden. De kast bevat tevens twee rollen toiletpapier, een afvalemmer voor maandverband en een plankje om je handtas op te zetten. Nadeel van de kast is dat de ruimtebesparing van een urinoir deels teniet is gedaan: Lady P. neemt net zo veel ruimte in beslag als een gewone wc: negentig centimeter breed, 135 diep. Resteren de voordelen hygiëne en snelheid. ‘Misschien wennen vrouwen aan deze manier van urineren en kan de deur op den duur worden weggelaten’, zegt Loth hoopvol. Sinds juni is het damesurinoir op de markt, met een prijs van bijna 8.700 gulden mikt Sphinx vooral op duurdere uitgaansgelegenheden. De Amsterdamse lesbo-disco You II had de primeur. Toch is de marketingcampagne voor Lady P. gericht op mannen, dat zijn doorgaans degenen die beslissen over de aanschaf van de toiletten. De promotieplaatjes tonen dan ook een hooggehakte blondine met ondeugende blik.  

In de ‘persoonlijke relatie’ die bedrijven zo graag willen aangaan met hun klanten, blijft altijd een pijnlijk moment zitten: de betaling. Creditcards en pinpasjes hebben de financiële transactie weliswaar versluierd, maar nog steeds wordt de illusie van vriendschap even wreed verstoord. Shell heeft betalen sinds eind maart nog een stap luchtiger gemaakt. Even met je sleutelhanger langs de pomp zwaaien, en de brandstof wordt automatisch van je bankrekening afgeschreven. Tegelijk worden airmiles bijgeboekt. Easypay is eind maart bij honderd Shell-stations is ingevoerd, vooral langs snelwegen en in de Randstad. De noordelijke provincies zijn vooralsnog een witte vlek, in Limburg is welgeteld één Easypay-station. In de sleutelhanger zit een Mifare-chip, een contactloze chip die ontwikkeld is door een Oostenrijks bedrijf dat in 1995 is overgenomen door Philips. Om gegevens uit te wisselen tussen chip en afleesapparatuur is energie nodig. Bij normale chipkaarten is dat geen probleem: de goudkleurige chip wordt ‘vastgepakt’ door een leeskop: energietoevoer en data-uitwisseling gaan in een moeite door. Maar de Mifare-chip moest juist zonder contact werken. Een voor de hand liggende oplossing is de chip voorzien van een batterij, maar dat zou het product te duur maken. In plaats daarvan put de chip zijn energie uit een magnetisch veld dat wordt uitgezonden door de afleesapparatuur. Inductie drijft een koperen spoel met vier windingen aan die is gekoppeld aan de chip. Vervolgens kunnen lezer en chip data uitwisselen door beïnvloeding van het magnetische veld. Identificatie, authentisering en aflezen duren in totaal ongeveer een tiende seconde. Sinds vier jaar wordt de contactloze chip gebruikt in tolsystemen (Maleisië), openbaar vervoer (Zuid-Korea) en luchtvaart (Duitsland), containervervoer (Rotterdam). Het Nederlandse leger gebruikt hem als identificatiekaart. Toepassing in benzinepompen is een nieuwe stap. Vorig jaar liet Shell verschillende systemen met Mifare-chips uitproberen door duizend klanten. Chips zonder pincode vielen af omdat de proefpersonen dat een te onveilig idee vonden bij verlies of diefstal. Een chip achter de achterruit sneuvelde om dezelfde reden. Shell zelf was evenmin gecharmeerd van de variant achter de ruit: het zou betaling van broodjes en olie in de Shell-shop in de weg staan, een functie die in de loop van het jaar beschikbaar moet komen. Bovendien was het technisch ingewikkeld om de afleesapparatuur het juiste bereik te geven: groot genoeg om alle auto’s te vangen, klein genoeg om geen andere auto’s mee te nemen. Bleef over de chip in een sleutelhanger met pincode. Het had overigens ook een horloge, dasspeld of kaart kunnen worden, maar die heeft een automobilist niet altijd bij zich. De pincode mag de klant zelf kiezen bij de aanvraag, bijvoorbeeld de code van zijn pinpas. Volgens de gebruiksaanwijzing werkt de sleutelhanger tot een afstand van tien centimeter. De praktijk is wat weerbarstiger: je moet hem er echt tegenaan houden. En zelfs dan pakt-ie moeilijk. Een paar keer geeft het display de boodschap ‘kaart leesfout, opnieuw insteken’, de terminologie is nog niet afgestemd op de sleutelhanger. Op het moment dat de lezer de chip herkent begint het logo op de pomp rood te flikkeren en moet je de pincode invoeren. Als die klopt gaat het logo continu branden en is de tank vrijgegeven. Het rode logo dooft pas als de slang wordt teruggehangen, de transactie wordt dan beëindigd. Nogmaals de sleutelhanger voor de aflezer houden en je krijgt een ‘leveringsbon’. Een echte factuur zit er niet in: op de bon staat bijvoorbeeld geen BTW vermeld. In het aanvraagformulier windt Shell er geen doekjes om dat ze persoonlijke gegevens van klanten wil gebruiken voor marketing. Daarom is Easypay ook goedkoop gehouden: twintig gulden voor de sleutelhanger zelf en een tientje abonnementskosten per jaar. Waarschijnlijk is dat onder de kostprijs. Een cadeautje – tegenwoordig standaard bij het afstaan van gegevens aan een bedrijf – zat er niet meer in. De chip is geschikt te maken voor andere bedrijven. Een kleine voorspelling van bedrijven die op de sleutelhanger zullen samenklonteren: Shell, Albert Heijn, V&D, MacDonalds, Coca Cola. Gemak zorgt dat klanten vrijwillig in de fuik van een kleine groep bedrijven lopen. Ondertussen ligt de opvolger van de Mifare-chip al gereed: de Mifare Pro. Deze is niet alleen geschikt voor contactloze communicatie, maar ook voor traditionele afleesapparatuur van banken. Dan kan de ABN Amro er ook nog bijkomen.