Architecten en stedenbouwers krijgen steeds meer normen op hun tekentafel. Is ontwerpen in dit woud van regels en eisen nog wel mogelijk? 'Poldernormen' is een serie over de oprukkende normering. Deze maand: de Europese milieurichtlijnen. Nederland heeft ze lang geleden ondertekend, de Vogelrichtlijn en de Habitatrichtlijn. Al in 1979 werd de bescherming van vogels geregeld; planten en overige dieren waren in 1992 aan de beurt. Toch begint nu pas duidelijk te worden welke gevolgen beide richtlijnen hebben voor de ruimtelijke ordening. Natuurbeschermers dagen provincies en gemeenten met succes voor de rechter. De kamsalamander maakte een woonwijk bij Vught onmogelijk, vogels verhinderden de aanleg van toeristische fietspaden bij Kampen en de korenwolf houdt nog steeds een grensoverschrijdend bedrijventerrein bij Heerlen tegen. Decentrale overheden zijn namelijk verplicht om Europese richtlijnen in de praktijk te brengen, ook als de landelijke overheid het laat afweten met de vertaling van die richtlijnen in nationale wetgeving of beleid. Lange tijd dacht het ministerie van LNV dat de bestaande natuurgebieden en nationale parken voldoende bescherming zouden bieden voor flora en fauna – Nederland liep immers voorop met zijn milieubeleid – maar de Europese Commissie dacht daar anders over. Ook het Structuurschema Groene Ruimte (SGR) - waarin onder andere de Ecologische Hoofdstructuur is vastgelegd - vond in Europese ogen geen genade: Nederland moet expliciet en actief beleid voeren om de leefgebieden te beschermen. Om een forse dwangsom te voorkomen breidde het ministerie op 1 februari 2000 het aantal beschermde vogelgebieden uit van 37 tot tachtig. De totale oppervlakte komt daarmee op een miljoen hectare. Voor de Habitatrichtlijn is Nederland nog niet zo ver: de voorlopige voordracht aan de Europese Commissie is net de deur uit. In september 2001 doet de commissie een uitspraak over deze lijst en daarna begint de Nederlandse inspraak. De ervaringen met de Vogelrichtlijn voorspellen onweer: tegen de aanwijzing van de vogelgebieden werd maar liefst vijfduizend maal protest aangetekend. De Habitatrichtlijn gaat ver: er mogen geen wezenlijke verstoringen plaatsvinden van het gebied en van de beschermde planten en dieren, noch door ingrepen in het gebied zelf noch door ingrepen daarbuiten (externe werking). Als een significante verstoring dreigt, moeten vier vragen beantwoord worden: ontbreken alternatieve oplossingen; zijn er ‘dwingende redenen van groot openbaar belang’; is functionele compensatie mogelijk; wordt het voortbestaan van de populatie niet in gevaar gebracht? Pas als alle vier de vragen positief beantwoord zijn, mag het project doorgaan. Bestaande activiteiten mogen in principe worden voorgezet, behalve als die op langere termijn leiden tot een verlaging van de kwaliteit. Dan is de overheid ‘gehouden passende maatregelen te nemen om deze nadelige effecten weg te nemen’. Ook in de planvorming werpen de Europese richtlijnen hun schaduw vooruit. Adviseur Tjaard Jager van de gemeente Dronten: ‘Begin 2000 zijn de Veluwerandmeren in hun geheel voorgedragen voor de Vogelrichtlijn en dat legt een bom onder het herinrichtingsplan dat we de afgelopen jaren hebben opgesteld met het Rijk, twee provincies, twee waterschappen en tien gemeenten. De meren vielen al lang onder de Ecologische Hoofdstructuur, maar dat stond recreatief medegebruik niet in de weg.’ Jager verwacht weinig van het bezwaarschrift dat Dronten heeft ingediend tegen de voordracht, net zo min als van de aansluitende gang naar de Raad van State. Het is de vraag of de gemeenten nu nog bereid zullen zijn het convenant te ondertekenen dat voorziet in een investering van veertig miljoen euro. Daarmee komt ook de geplande natuurontwikkeling op losse schroeven te staan. De Habitatrichtlijn brengt minstens zo veel onzekerheid met zich mee. ‘In de eerste plaats weten we niet waar dieren zitten, en vervolgens weten we niet wat een significante verslechtering is’, zei een Friese beleidsambtenaar op de studiemiddag die het NIROV in november over de Europese regelgeving organiseerde. Hij vreest dat het draagvlak voor natuurbescherming daardoor zal afkalven. Hij kreeg steun uit onverwachte hoek: Hindrik-Jan Knot van de vereniging Das & Boom sprak zijn medelijden uit met projectontwikkelaars. Naast de verwarring over de Europese richtlijnen zitten zij ook nog met de onzekerheid over de ‘rode lijst’. Hierop staan 650 dieren en planten die onder de Natuurbeschermingswet vallen. ‘Zo’n man koopt een kale akker en denkt aan de slag te kunnen. Maar als wij daar, zoals in Heerlen, een bedreigde diersoort vinden, heeft hij een levensgroot probleem.’ Officieel rept de Natuurbeschermingswet niet van leefgebieden: alleen individuele exemplaren worden beschermd. Maar als ergens een populatie wordt gevonden, kunnen natuurbeschermers meteen het zwaarste wapen uit de kast halen en roepen dat de gehele soort zal uitsterven als dat gebied verdwijnt. Over de levensvatbaarheid van die populatie of over alternatieve gebieden die wellicht beter geschikt zijn, hoeven ze zich in eerste aanleg niet druk te maken. Een vlekkenkaart met alle leefgebieden van de 650 soorten zou een einde aan deze onzekerheid maken, maar het ministerie van LNV, dat op de NIROV-studiemiddag schitterde door afwezigheid, weigert vooralsnog zo’n kaart te maken. Officieel omdat die te statisch zou zijn en bestuurders lui zou maken, maar in werkelijkheid waarschijnlijk omdat bijna heel Nederland eronder zou vallen. Het mag duidelijk zijn: Europese regelgeving vergroot de kloof tussen lokale democratie en milieunormen. Op de Waddeneilanden, waar traditioneel grote afkeer bestaat van bemoeizucht van het vaste land, werd de Vogelrichtlijn aanvankelijk slechts als een van de vele wettelijke regels gezien. Toen de enorme implicatie duidelijk werd - negentig procent van de eilanden zou Natuurbeschermingsgebied worden - kozen de vijf gemeentebesturen gezamenlijk voor een offensieve aanpak. Met minister Van Aartsen, toe nog LNV, vonden zij een creatieve oplossing: de Vogelrichtlijn zou worden ingevoerd door de bestemmingsplannen aan te passen. Op deze manier zou de beslissingsbevoegdheid op gemeentelijk niveau blijven liggen. Rijk, provincies en gemeenten gingen akkoord, maar afgelopen oktober gooide de Europese Commissie roet in het eten: zij vond het bestemmingsplan een te passieve bescherming. Ton Kreukels, hoogleraar planologie van de Universiteit Utrecht, sloot de studiemiddag van het NIROV af met een waarschuwing tegen een verdergaande technocratisering van het natuurbeleid. ‘Hoe sympathiek natuurbescherming ook is, het kan niet zo zijn dat één deelbelang voorop wordt gesteld. Op regionaal niveau moet per definitie een afweging van alle belangen worden gemaakt en dat kan alleen de politiek doen. Een trade off van milieu-eisen moet dus mogelijk zijn.’ De afgevaardigde van Das & Boom protesteerde kalmpjes, hij weet de Europese richtlijnen aan zijn zijde.  

Architecten en stedenbouwers krijgen steeds meer normen op hun tekentafel. Is ontwerpen in dit woud van regels en eisen nog wel mogelijk? ‘Poldernormen’ is een serie over de oprukkende normering. Deze maand: het auteursrecht. Het World Trade Center aan de Amsterdamse Zuidas is bezig zijn bijnaam ‘de blauwe engel’ te verspelen. De verbouwing van het kantorencomplex is in volle gang, aan de kant van het treinstation is het blauwe glas al verwijderd. ‘Uit de tijd’, zegt opvolgend architect Hans van den Oever over het spiegelende glas, ‘het deed onze co-architect in Londen, Lee Polisano, denken aan een agressieve Texaanse agent met zo’n blauwe spiegelende zonnebril die je aanhoudt voor te snel rijden en je dan ook nog betast. En bovendien was de vliesgevel niet functioneel: de borstweringen zaten op een meter twintig, zodat je vanaf je bureau niet naar buiten kon kijken. Daarvoor in de plaats komt nu doorzichtig glas.’ Paul Selle, een van de oorspronkelijke architecten, verzette zich hevig tegen deze ingreep en wist voor deze ‘misvorming, verminking of andere aantasting’ (artikel 25 van de Auteurswet) een afkoopsom van maar liefst een kwart miljoen gulden te bedingen. Juridisch heeft hij met deze schikking het recht verspeeld om nog verdere actie te ondernemen, maar als ‘verontruste burger’ blijft hij ageren. Pikant detail: Selle was indertijd co-architect van Gerard de Klerk, die wel instemde met de aanpassing van hun gezamenlijke creatie. De gang van zaken rond het WTC is kenmerkend voor het toegenomen belang van het auteursrecht. De spraakmakende rechtszaken van de afgelopen jaren vormen slechts de top van de ijsberg: vaak komt de rechter er helemaal niet aan te pas en wordt een onderhandse schikking getroffen. En daarbij gaat het om geld, veel geld. ‘Het lijkt wel of bepaalde architecten de schikking zien als aanvulling op hun AOW’, zegt Hans van den Oever, ‘op het laatste moment komen ze met de schending van hun auteursrecht. Als architect zou je dan het liefst via de BNA arbitrage inroepen van collega's, maar de opdrachtgever heeft meestal haast en dan wordt er gewoon betaald.’ Uit de tijd dat hij maat was van ZZO+P herinnert Van den Oever zich een ontwerp in Amstelveen dat werd aangevochten door de inmiddels overleden architect Arthur Staal. ‘Toen de eerste paal net de grond inging, meldde Staal plots dat hij vond dat zijn gebouw in stedenbouwkundige zin werd aangetast door ons ontwerp voor een naastgelegen complex. Er moest een half miljoen op tafel komen. Begrijp me goed, het auteursrecht kan helpen om gebouwen van grote architectonische waarde te beschermen, maar dit is gewoon geldklopperij.’ De Leeuwardense advocaat Pieter Tuinman, die er voor Paul Selle een kwart miljoen uitsleepte, vermoedt dat de uitgekeerde bedragen de komende jaren verder zullen stijgen. ‘Toen we Bonnema bij zijn proces tegen de verbouwing van het gemeentehuis van Tietjerksteradeel verdedigden, was hij een witte raaf. Inmiddels heb ik zeker vier auteursrechtelijke zaken per jaar.’ Over de hele maatschappelijke linie neemt het belang van het auteursrecht toe. De bescherming strekt zich uit van foto’s tot computerprogrammatuur, en van muziek tot de tekst die u nu zit te lezen. Het inspireerde Rob Scholte tot een kunstwerk dat enkel en alleen bestaat uit het symbool ©. Architecten kunnen nog niet zo heel lang een beroep doen op het auteursrecht, pas onder druk van een internationale conventie breidde Nederland zijn Auteurswet uit tot bouwwerken. Eerst kregen architecten alleen de exploitatierechten – zeg maar de commerciële kant van het auteursrecht - pas in 1931 kwam daar het persoonlijkheidsrecht bij, het recht om zich te verzetten tegen aantasting van de eigen creaties. Dit laatste recht is onvervreemdbaar: welke afspraken architect en opdrachtgever zwart op wit ook maken, de architect kan altijd naar de rechter stappen bij ‘misvorming, verminking of andere aantasting, welke nadeel zou kunnen toebrengen aan de eer of de naam van de maker’. Tegen ‘gewone’ wijzigingen kan de architect zich alleen verzetten als dat niet in strijd is met de redelijkheid. Dat betekent collegiaal overleg en een afweging van belangen, desnoods door de rechter. Tot voor kort wonnen architecten alleen rechtszaken over de verminking van een gebouw, ook gedeeltelijke sloop werd soms als zodanig aangemerkt. Totale sloop was altijd wel toegestaan: er bleef niets over dat de goed naam van de maker aantastte. Vorig jaar doorbrak Bonnema dit voorbehoud: in hoger beroep wist hij de sloop van zijn Emmeloordse verzorgingsflat ‘De Golfslag’ tegen te houden. Veel naoorlogse gebouwen zullen de komende jaren meer of minder ingrijpend onder het mes gaan. Met de recente verlenging van het auteursrecht tot zeventig jaar na de dood van de schepper, zijn deze bouwwerken bij een goede gezondheid van de architect tot ver in de 22ste eeuw beschermd, stelt professor Adriaansens in zijn boek Auteursrecht van de architect. En dat zullen we weten. Steeds meer functioneert het auteursrecht als ‘voorbescherming’: gebouwen krijgen de tijd om oud genoeg te worden voor de monumentenwet. Met het auteursrecht in de hand kunnen architecten modieuze aanpassingen van hun ontwerpen tegenhouden. Zo redde Van Mourik het Tilburgse bankgebouw dat hij begin jaren zeventig ontwierp van voorzetgevels en andere frutsels die Wim Quist desgevraagd omschreef als ‘verloedering van de beroepsuitoefening’. Maar er zijn ook belangrijke nadelen, zoals de verdergaande juridisering van de architectuur, het prijsopdrijvende effect van proceskosten en schikkingen, de toenemende gevoeligheid voor chantage en powerplay, en de conserverende werking die zich niet beperkt tot het gebouw in engere zin maar zich uitstrekt tot de wijde stedenbouwkundige omgeving. De macht van de architectonische elite zal verder toenemen, want rechters maken gretig gebruik van ‘deskundigenberichten’. Met het auteursrecht in de hand kunnen architecten onwelgevallige foto’s van hun gebouwen verbieden – wat ze in architectuurbladen steeds vaker doen – en ze kunnen geld eisen voor de afbeelding van hun gebouw - wat nog niet gangbaar is. Kunstenaars doen dat laatste al wel, en met toenemend succes. Krantenuitgevers en televisie-omroepen hebben zich middels contracten verplicht om te betalen voor foto’s en filmbeelden van openbare kunstwerken. Ook op een ander punt is vergelijking met de auteursrechtelijke eisen van kunstenaars leerzaam. Kunstenaar Peter Struycken wist eind 1998 een expositie van straatkunst onder de arcade van het Nederlands Architectuurinstituut te verbieden. De rechter was het met hem eens dat zijn lichtkunstwerk werd aangetast door de schilderijen op de pilaren. Het verweer van het NAi dat Jo Coenen de arcade juist ontworpen had voor stedelijke activiteiten vond geen genade. Maar wat nu als Coenen op zijn beurt Struycken voor de rechter daagt met de beschuldiging dat diens kunstwerk de essentie van Coenens ontwerp – een stedelijk podium – onderuithaalt? Een heilloze weg, lijkt mij. De openbaarheid van het publieke domein leent zich niet voor auteursrechtelijke monopolisering, of dat nu van kunstenaars of van architecten is.

Architecten en stedenbouwers krijgen steeds meer normen op hun tekentafel. Is ontwerpen in dit woud van regels en eisen nog wel mogelijk? ‘Poldernormen’ is een serie over de oprukkende normering. Tot slot: de gehandicaptenvoorzieningen. Het valt niet mee om de toegankelijkheidsnormen voor gebouwen en openbare ruimte kritisch tegen het licht te houden. Want alle regels en richtlijnen vergemakkelijken het leven van gehandicapten en zorgen dat ze zo veel mogelijk kunnen deelnemen aan het maatschappelijk verkeer. Elke kritiek krijgt al snel iets hards en onverbiddelijks als je je concrete mensen van vlees en bloed voor ogen haalt. Bovendien hebben de opstellers van de richtlijnen de categorale aanpak verlaten: sinds enkele jaren kiezen ze voor algemene eisen die iedereen ten goede komen: rolstoelers, moeders met een kinderwagen, skaters, ouderen met een rollator, lange mensen en schoonmakers met een karretje vol schoonmaakspullen. Niet toevallig is de titel van het standaardwerk op dit terrein veranderd van ‘Geboden Toegang’ in ‘Handboek voor Toegankelijkheid’. Iedereen moet zo onafhankelijk en gelijkwaardig mogelijk gebouwde voorzieningen kunnen bereiken en gebruiken. Die drie trefwoorden – iedereen, onafhankelijk, gelijkwaardig – vormen de pijlers van de integrale toegankelijkheidsbenadering. Maar ondanks de mooie doelstellingen maakt zich een gevoel van vermoeidheid van je meester als je het Handboek doorneemt. Stoplichten moeten van een rateltikker worden voorzien zodat blinden weten wanneer ze kunnen oversteken, maar tegelijk wordt gewaarschuwd voor geluidsoverlast voor omwonenden. En dus beveelt het Handboek een mechaniek aan dat de geluidssterkte vermindert op verkeersluwe momenten. In de praktijk spelen dit soort belangenconflicten vaker. Zo hebben rolstoelers een hekel aan de rubber tegels die voor blinden zijn aangebracht omdat dat materiaal te veel weerstand heeft. Omgekeerd zijn blinden niet te spreken over de aflopende stoepranden die bij wijze van op- en afrit voor rolstoelen, kinderwagens en rollators zijn gemaakt: ‘visueel gehandicapten’ houden namelijk koers door met hun stok tegen de stoeprand te tikken en bij zo’n afrit raken ze het spoor bijster. De doelstelling van gelijkwaardige, onafhankelijke toegang voor iedereen is mooi, maar irreëel: mensen zijn niet gelijk. En oplossingen zijn ook niet zo neutraal als het Handboek wil doen geloven. De wereld van de integrale toegankelijkheid blijkt, opmerkelijk genoeg, gebaseerd op scheiding: scheiding van verkeersstromen, scheiding van functies, scheiding van mensen zelfs. Straten moeten zo breed mogelijk zijn, voetgangers moeten liefst in tunnels onder wegen door worden geleid via flauwe hellingbanen (maximaal vier procent stijging) en trottoirs moeten keercirkels hebben met een doorsnede van twee meter. De stedelijkheid wordt opgeofferd aan de eis dat een tweelingkinderwagen overal door moet kunnen. ‘In een binnenstad steeds weer dezelfde hindernissen: smalle trottoirs, obstakels en trapjes’, verzucht het Handboek. Natuurlijk is het mogelijk om de toegankelijkheid maximaal te maken, in de wederopbouwwijken zijn geslaagde pogingen ondernomen. Maar op de leefbaarheid en intimiteit valt, zachtjes gezegd, wel het een en ander aan te merken. De scheiding zit al in de definitie besloten: de toegang moet ‘onafhankelijk’ zijn. Je moet niet hoeven vragen of iemand even de deur voor je open wil houden, de rolstoel een duwtje wil geven of op de bel wil drukken. Als gescheiden en autonome wezens navigeren we door de ruimte, zelfs de weg vragen in een gebouw of op straat mag niet nodig zijn volgens het Handboek. Liften moeten daarom worden uitgerust met spreekchips die vertellen op welke verdieping je bent. Het Handboek voor Toegankelijkheid is slechts een richtlijn, maar het is wel hard op weg om de officiële norm te worden. Sinds 1996 geldt het complete eisenpakket al voor nieuwe rijksgebouwen. Voor ‘burgerlijke’ nieuwbouw gelden de eisen alleen als vooraf is afgesproken dat NEN 1814 moet worden toegepast. Hiervan is eind 2000 een herzien ontwerp gepubliceerd dat nauw aansluit bij het Handboek, zelfs de tekeningen zijn letterlijk overgenomen. In huis worden drempels dan verboden, moeten de traptreden gesloten zijn, krijgen vensterbanken en keukenblokken afgeronde hoeken en moeten klinken van het ‘teruggebogen model’ zijn. Vanuit de zit- of eethoek heb je uitzicht op de straat of een ‘even dynamisch buitengebied’. Straten en pleinen met antiek plaveisel zijn in de ban gedaan. Het wordt niet in harde eisen vertaald, maar portiekwoningen zouden eigenlijk niet meer gebouwd mogen worden (‘bij een portiekwoning is de bezoekbaarheid een karakteristiek probleem’, stelt het Handboek eufemistisch). Als ze al gebouwd mogen worden, dan alleen als er voldoende ruimte is om er later een lift in te bouwen. Galerijflats komen er veel positiever af. De foto’s met goede voorbeelden tonen typische verzorgingshuisinterieurs met tegelvloeren (afwerking: stroef en vlak, stofvrij en goed reinigbaar), houten rustbank (hoogte 450 tot 500 millimeter) en bellenbord (tussen 900 en 1200 millimeter, contrasterende kleur, meer dan 100 lux op 1 meter boven vloerniveau). Of ze tonen deprimerende betonnen trappenhuizen met terugwijkende stootborden (15°), een leuning met een doorsnede van 30 tot 50 mm, stroef en handwarm aanvoelend en 300 mm doorlopend aan begin en eind. Natuurlijk is er een wereld te winnen met een fatsoenlijk ontwerp. Zo hoeven hellingbanen geen vreselijke prefabelementen te zijn die als Fremdkörper tegen een monument worden geplakt. Maar helaas lukt dat in de praktijk zelden. Het lijkt wel of er een rechtstreeks verband bestaat tussen de esthetische kwaliteit van de gebouwen en van de woordkeus. De Gehandicaptenraad wil dat we het hebben over ‘mensen met een lichamelijke functiebeperking’ en niet over ‘gehandicapten of ‘minder-validen’. Zo gekunsteld zien de voorzieningen er dan ook uit. Het Handboek accepteert dat het in natuurgebieden niet mogelijk is ‘om in de mobiliteitsbehoefte van iedereen te voorzien’. Maar dat wil niet zeggen dat er geen maatregelen kunnen worden getroffen, er is zelfs een speciaal wenkenblad ‘Toegankelijkheid van kustrecreatiegebieden’ opgesteld. Het resultaat is te bewonderen op het voormalige werkeiland Neeltje Jans. Daar is een rolstoeltoegankelijk kunstduin aangelegd, met bankjes, informatiepanelen en een fleurig paviljoentje van Ashok Bhalotra. Er is één categoraal element dat de nieuwe, integrale aanpak overleefd heeft: de gehandicaptenparkeerplaats, de extra brede parkeerplaats met het witte rolstoellogo die in de praktijk meestal onbezet is. Van alle parkeerplaatsen moet twee procent geschikt en gereserveerd zijn voor invaliden. De twee-procentsnorm geldt overigens niet alleen voor parkeerplaatsen, hetzelfde percentage wordt ook gebruikt om het aantal gehandicaptencellen in een bajes vast te stellen, en het aantal zitplaatsen in een stadion of theater. Waar komt die twee procent eigenlijk vandaan? De hoofdauteur van het Handboek moet het antwoord schuldig blijven, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten houdt niet bij hoeveel parkeerkaarten er worden afgegeven, de Gehandicaptenraad baseert zich desgevraagd op ‘ervaringsgegevens’ en verwijst uiteindelijk naar gegevens van het CBS uit de jaren tachtig. Maar de CBS-cijfers bieden weinig houvast. Het aantal mensen met zeer ernstige beperkingen bedraagt maar liefst 4,1 procent van de bevolking, maar daaronder vallen ook incontinenten, blinden en hartpatiënten. Een betere indicatie is het aantal mensen met een rolstoel of invalidenwagen. Dat blijken een kleine zeventigduizend mensen te zijn, omgerekend een half procent van de bevolking. Een opmerkelijk verschil met de twee-procentsnorm.