Deze eeuw werd de dood zo ver mogelijk weggestopt. Een standaardbegrafenis onder een standaardsteen. Maar steeds meer mensen eisen het recht op individuele expressie en begraafplaatsen herwinnen hun functie in het stedelijk leven. De contouren van de nieuwe dodenakker. Tien jaar geleden diende een Armeense man de schetsen voor het graf van zijn vrouw in bij de Nieuwe Oosterbegraafplaats, de gemeentelijke begraafplaats van Amsterdam tegenover het nu verlaten Ajax-stadion. Naar Armeense gewoonte moest het een groot dubbelgraf worden, omgeven door een witmarmeren hek en voorzien van foto’s van hem en zijn vrouw. De toenmalige beheerder had het ontwerp zeker afgekeurd, maar hij was op vakantie en zijn plaatsvervanger gaf toestemming. Daarmee stond de Armeniër aan het begin van een ‘soepele periode’ op de Oosterbegraafplaats. Pas in 1994 werden de bevoogdende richtlijnen officieel afgeschaft en werden nabestaanden ‘zo veel mogelijk in de gelegenheid gesteld tot plaatsing van meer persoonlijke of kunstzinnige objekten’. Ook kan sindsdien beroep worden aangetekend tegen de weigering van een vergunning  De Nieuwe Oosterbegraafplaats bestaat iets meer dan een eeuw en was lang de enige algemene begraafplaats van de stad. Ze is niet alleen een fraai park, maar ze geeft ook een beeld in steen van de Amsterdamse pluriformiteit: Chinese graven met karakters, zigeunergraven met kaarsjes en flessen drank, graven voor officieren van het Leger des Heils met de inscriptie ‘bloed en vuur’, Hindoestaanse graven in de vorm van een tempeltje, kindergraven met pluchen beren, new age-graven met zwerfkeien, graven van vrachtwagenchauffeurs (Z’n truck was z’n grote liefde), dichters (In ’t nokkend wee der ziele welt een traan) en soldaten (Geallieerd piloot, known unto God). Het monument van de slachtoffers uit Buchenwald staat er, evenals het monument van de achttien doden van de februaristaking in 1942. In het graf met de eerste noten van een compositie wachten twee leden van een trio op hereniging met de derde. “Alles kan hier, tenzij het kwetsend is of onvoldoende duurzaam. Wie ben ik om uit te maken wat kitsch is en wat verantwoord”, zegt beleidsmedewerker Gerard Defourny van de Oosterbegraafplaats. Hij hoopt op een zo groot mogelijke variatie: “Het dubbelgraf in de vorm van een cirkel met twee houten clownsbeelden vind ik een aanwinst, zeker in combinatie met het naastgelegen zandstenen reliëf van de verongelukte wielrenner Piet van Nek uit 1914. Om mensen op ideeën te brengen hebben we een kleine toonkamer ingericht met voorbeelden van grafzerken, onder andere met werk van de kunstenaarsgroep Memento.” Tijdens de rondleiding vertelt Defourny honderduit, maar in het zicht van een begrafenisstoet schiet hij in de houding: handen voor de buik gevouwen, blik op neutraal. Het honderdjarige bestaan was in 1994 aanleiding voor grote festiviteiten en open dagen. Defourny: “We willen meer mensen binnenhalen. Ik wil de dodenakker transformeren in een gedenkpark. Niet alleen nabestaanden moeten hier terechtkunnen, een begraafplaats heeft ook een collectieve functie. Vandaar dat we het nu “De Nieuwe Ooster” noemen, die naam is toegankelijker.” Als tienjarig jongetje kwam Defourny voor het eerst op ‘zijn’ begraafplaats: “Het sneeuwde die dag. Ik ben geboren in Amsterdam-West, dus we gingen hier naartoe om mijn vader te begraven. Zorgvlied was voor de notabelen.” Lommerrijke lanen In totaal zijn er rond de vierduizend begraafplaatsen in Nederland, op de helft daarvan wordt niet meer begraven, noch komen er bezoekers. Dat geldt bijvoorbeeld voor de 220 joodse begraafplaatsen, die vanwege religieuze wetten niet geruimd mogen worden. Andere graven ontberen zo’n bescherming en veel belangrijke grafmonumenten zijn de afgelopen decennia weggegooid omdat “ze er zo vervallen uitzien.” Uit onnadenkendheid en desinteresse zijn hele begraafplaatsen geruimd. De meeste begraafplaatsen zijn pas aangelegd in de vorige eeuw, ten tijde van de Romantiek. De samenleving was teleurgesteld geraakt in de rede en ratio van de Verlichting en zocht troost in de natuur. De dood werd niet langer verbeeld als waarschuwing aan de levenden (gedenk te sterven), maar als sentiment. De melancholische tuin was het perfecte decor om zich over te geven aan verheven gedachten en te mijmeren bij de ontslapenen. Vooral in de steden sloeg deze stijl sterk aan, daar was ook voldoende geld voor de aanleg. De beroemde Parijse begraafplaats Père Lachaise en de Engels parklandschappen dienden als inspiratiebron. Ook de Nieuwe Ooster is aangelegd in de romantische stijl. Het basisontwerp van Leonard Anthony Springer – die als trefwoorden natuurlijkheid, verscheidenheid en lieflijkheid hanteerde – is gehandhaafd bij de latere uitbreidingen. Begraafplaatsen en de Romantiek zijn in ons collectieve geheugen zo sterk verbonden, dat de begraafplaats synoniem is met kronkelende paden, treurbomen, vergezichten, prieeltjes, lommerrijke lanen en klimop. Deze ‘natuurlijke’ opvatting is sterk cultuurgebonden. Joodse begraafplaatsen zijn van steen, en nabestaanden leggen een kiezeltje op het graf als gebaar voor de dode, geen bloemen of planten. Ook in zuidelijke landen – waar toeristen ’s zomers de kerkhoven bezoeken die ze thuis links laten liggen – zijn begraafplaatsen zelden begroeid met bomen. In de twintigste eeuw werd de romantiek sterk verketterd: zakelijkheid en strakheid overwonnen en het groen werd van de begraafplaats verbannen. Alleen de taxushagen en gladgeschoren grasvelden mochten blijven. Na de Tweede Wereldoorlog werd de dood steeds verder weggestopt, de wederopbouw liet geen ruimte om stil te staan bij de dood. Begraafplaatsen werden steeds grootschaliger en de maat van de grasmaaier werd het leidende principe bij het ontwerp. De grafstenen van voorgeschreven afmetingen werden in slagorde geplaatst. Grafmonumenten waren in de vorige eeuw nog tamelijk uitbundig, de versobering zette pas na de Eerste Wereldoorlog in. In Amsterdam moesten ontwerpen vanaf 1920 ter goedkeuring worden voorgelegd aan het College van B&W. Meteen na de volgende wereldoorlog werden de afmetingen van de steen, het materiaal, de vorm en de belettering gedetailleerd vastgelegd. In de jaren tachtig kwam de kentering. Aidspatiënten en hun nabestaanden wilden individueel uitdrukking geven aan hun verdriet en allochtonen brachten nieuwe vormen en rituelen mee. Nederland was lang het saaiste land ter wereld met monotone zerken zonder kraak of smaak. Naar goed vaderlands gebruik verloopt de overgang naar hyperindividuele expressie radicaal. ‘Bedankt, ouwe pik’ is al geen opmerkelijk grafschrift meer. Op begraafplaatsen tekent zich de afgelopen jaren de ommezwaai af, die eerder het land met de meeste misdienaars transformeerde in het meest ontkerkelijkte land. Maatschappelijke ontwikkelingen dringen langzaam door in grafmonumenten en deze ontwikkeling blijft nu nog beperkt tot de grote steden. Maar de trend is volgens landschapsarchitect Ada Wille gezet: “Mensen durven steeds meer hun verdriet te laten zien. Ze zien voorbeelden bij andere graven en willen dat zelf ook. De verwarring van de samenleving komt ook op de begraafplaatsen tot uitdrukking. Sommige begraafplaatsen stimuleren deze ontwikkeling, maar nabestaanden komen straks ook met ideeën die beheerders niet voorzien en niet willen. Weigeringen zullen steeds minder worden geaccepteerd.” De generatie die nu begraaft heeft meer vrijheid om de gedachtenis aan zijn doden vast te leggen. Nabestaanden hebben de mogelijkheid om zelf invulling te geven aan het verdriet. Die vrijheid kan ook een last zijn: een grafmonument is ten slotte een openbaar statement over de dode. De liefde van de nabestaande wordt afgelezen aan de originaliteit en kwaliteit van het opgerichte beeld. Problemen kunnen ook ontstaan als de nabestaanden allemaal iets anders willen en allemaal zeker weten dat de overledene het zo gewild had. Daarmee worden mensen gedwongen om van te voren na te denken over hun eigen graf. Het meest gefotografeerde graf van de Oosterbegraafplaats is dat van de Surinaamse voetballer Stephen van Dorpel, die bij het vliegtuigongeluk van het Kleurrijk Elftal in 1989 omkwam. De zerk is groen met witte lijnen, op de middenstip ligt een stenen bal. De grafsteen is gesierd met een foto van Stephen. De gewoonte om een geëmailleerde foto van de overledene op het graf te zetten is door allochtonen teruggebracht naar Nederland. Eind vorige eeuw was dat hier nog heel gebruikelijk. “Toen ik begon had je misschien één buitenlander per jaar, nu hebben we er elke week een paar”, zegt Aula-medewerker Wim ten Velden die eind deze maand met de VUT gaat. In 1956 begon hij bij de – inmiddels gesloten – boomkwekerij van de Nieuwe Ooster. “Je kijkt je ogen soms uit: Surinamers komen met een heel orkest, Armeniërs richten na afloop een groot diner aan waarbij mannen en vrouwen gescheiden zitten, Chinezen ontsteken vuurwerk en verbranden hell bank notes, zigeuners houden wel van een lekkere slok tijdens de begrafenis. Wij Nederlanders zijn toch veel sterieler, alhoewel je ook hier wel veranderingen ziet. Er wordt niet alleen koffie met cake gevraagd, we serveren tegenwoordig ook jenever en zeebanket.” Ten Velden wil zelf op de Nieuwe Ooster begraven worden, in het graf van zijn ouders: “Pa en ma gaan dan samen in een kist, zodat er plaats is voor mij en mijn vrouw. Of mijn zoon er later ook bij wil, moet hij zelf bepalen.” Opvallende afwezigen op de Oosterbegraafplaats zijn de Turken en Marokkanen, zij laten zich vooral in hun geboorteland begraven. Er zijn maar weinig grafstenen die uitlopen in een elegant, Oosters puntje. Maar ook dat zal de komende jaren veranderen. In 1995 vormden allochtonen in Amsterdam tien procent van de overledenen, over twintig jaar zal dat bijna tweemaal zo veel zijn. De begraafplaatsen in de grote steden kunnen hun ogen niet sluiten voor deze ontwikkeling. Sommige hebben al speciale velden ingericht waarin de graven loodrecht op de as naar Mekka liggen. Islamieten begraven hun doden namelijk op hun zij, met hun gezicht naar de heilige stad. Teddyberen Met haar 33 hectare is de Nieuwe Ooster een van de grootste begraafplaatsen in Nederland, op de meeste grafvelden in dit open parklandschap zijn nog plaatsen vrij. Er zijn aparte kindervelden, die afgeschermd zijn van de rest van de begraafplaats. Hier staan kleine zerkjes met slechts één datum, beertjes, speelgoed, bloemen. Het zijn de enige velden zonder standsverschil: algemene en eigen graven liggen hier door elkaar. Defourny: “De Nieuwe Ooster is een afspiegeling van de stad, het is een emotionele begraafplaats. Alles ligt hier door elkaar: Jordanezen, rijken, allochtonen.” Het beeld dat Rädecker – de beeldhouwer van het monument op de Dam – maakte voor het graf van zijn ouders staat naast een betonnen beeldje uit een tuincentrum van honderd gulden. De Nieuwe Ooster heeft zijn eigen beroemdheden: de dichter Jacques Perk, de schrijver Nescio, de schilder George Breitner en de houwdegen Van Heutsz met een grote grafkelder met manshoge krijgers. Toch kan de Nieuwe Ooster niet tippen aan de beroemdheden die Zorgvlied herbergt. Ze is volkser, het blijft een begraafplaats voor de arbeidersklasse en haar voorvechters. Zorgvlied heeft Manfred Langer van discotheek de IT en Renate Rubinstein. De Nieuwe Ooster zet daar Rooie Sien van het gelijknamige café en zigeunerkoning Koko Petalo tegenover. Een eigen graf was vroeger voorbehouden aan de rijken, de meeste mensen kregen een algemeen graf waar vier – later drie – mensen die elkaar niet kennen hun laatste rustplaats vinden. Eind jaren zeventig kregen nog vier van de vijf overledenen een algemeen graf. Daarna keerde het tij, maar nog steeds wordt 45 procent van de mensen zo begraven. Op de Nieuwe Ooster vinden gemiddeld twintig begrafenissen per week plaats. In drukke perioden is een algemeen graf dus binnen een dag vol. Nogal wat nabestaanden realiseren zich niet goed wat een algemeen graf is en ze schrikken als ze achteraf ontdekken dat er onbekenden in hun graf liggen. Voordat er iets kan worden veranderd moet eerst de wettelijke grafrust van tien jaar zijn verstreken. Begrafenisondernemers besteden te weinig aandacht aan deze emotionele lading. Een algemeen graf is voor hen het meest efficiënt, ze hoeven niet met de nabestaanden te overleggen en een plaats uit te zoeken. Bij asverstrooiingen is er helemaal geen eigen plek om de dode te gedenken. Ada Wille merkte bij crematoria dat mensen een diepgewortelde behoefte aan zo’n plek hebben. “Nabestaanden gaan dingen neerzetten op strooivelden: een bloembak, een teddybeer, een hekje, een boompje. Als mensen zien dat anderen het doen, willen ze dat overtreffen. Omdat de beheerder het veld moet maaien ontstaan er conflicten. Je moet dat in banen leiden, er plaats voor bieden met urnentuinen.” Zelf wil Ada Wille geen vaste plek als ze gecremeerd is, ze denkt aan een oplosbare urn die in de loop der jaren helemaal verdwijnt. De Oosterbegraafplaats heeft zich pas twee jaar geleden over het probleem van de asbestemming moeten buigen, toen haar crematorium werd geopend. De bouw van de dubbele verbrandingsoven was noodzakelijk voor het voortbestaan van de begraafplaats. Tot 1970 werden er op de Nieuwe Ooster gemiddeld drieduizend mensen per jaar begraven, maar door de lagere prijs werd cremeren de afgelopen 25 jaar steeds populairder. Het landelijke aandeel van crematies steeg van 13 naar 49 procent en het aantal begrafenissen op de Oosterbegraafplaats liep terug tot duizend. Nu is daar eenzelfde aantal crematies bijgekomen. Voor de urnen zijn aparte graven aangelegd: kokers in de grond waar mensen hun urn in kunnen begraven en waar ze een monument op kunnen zetten. De primeur was op 25 november 1994 voor hoofdcommissaris Jan Toorenaar. Op zijn plek ligt een eenvoudige steen, maar een paar meter verderop heeft iemand een heus mini-graf gemaakt. Zo vervagen steeds meer de scherpe grenzen tussen cremeren en begraven. Vorig jaar is ook een urnenmuur gebouwd – in de vorm van een slang, een symbool van de dood – waarin mensen een of twee urnen kunnen laten bijzetten. Bij een Chinese urn staan etenswaren uitgestald, bij een ander branden kaarsen.  De eerste muur was al in een jaar vol, in plaats van de geplande drie jaar. Defourny wil goede zorg voor nabestaanden koppelen aan een sluitende exploitatie. “Dit jaar zijn we begonnen met borden bij het strooiveld waar mensen voor 75 gulden een naambordje op kunnen hangen. Dat voorziet in een grote behoefte om de anonimiteit te doorbreken, en voor ons betekent het extra inkomsten. Sinds vorig jaar is het ook mogelijk om voor zeventig gulden per jaar een optie te nemen op een graf.” Zelf reserveerde hij een graf voor zijn dementerende moeder, vlak bij een grafsteen met een gegraveerde tankwagen. Het is een intiem veld, met fleurige graven en veel losse bankjes die nabestaanden huren om bij hun doden te kunnen zitten. Defourny heeft plannen voor een nieuwe veld waar dodenhuisjes mogen worden opgericht om aan de “Zorgvlied-vraag” te kunnen voldoen. De Nieuwe Ooster heeft vijftig mensen in dienst. Bij een omzet van zes miljoen gulden bedraagt het jaarlijkse exploitatietekort anderhalf miljoen, waarvan viervijfde bestaat uit de overheadbijdrage aan andere gemeentelijke diensten. In december van het vorige jaar nam stadsdeel Watergraafsmeer het besluit om de Nieuwe Ooster te verzelfstandigen, maar de deelraadscrisis vertraagde de uitvoering. Defourny: “Verzelfstandiging is nodig, nu is voor de aanschaf van een nieuwe grasmaaier toestemming van de deelraad nodig. Bij elke bestuurswisseling moeten we vechten voor ons belang, straten aanleggen en huizen renoveren spreken meer tot de verbeelding van wethouders dan een begraafplaats.” Toch is hij geen voorstander van privatisering: “De bezorging van de doden en het instandhouden van een plaats voor rouwverwerking zijn taken van de overheid. We willen een plek bieden waar iedereen terechtkan om te mijmeren of om gewoon rustig te wandelen en te zitten.” Terug naar de stad De Nieuwe Ooster is een prachtig park met bijzondere bomen als de mammoetboom, de treuriep en de papierberk. Er leven fazanten, eekhoorns, wezels en meer dan honderd soorten vogels waaronder verwilderde parkieten. Een jager moet regelmatig ’s ochtends vroeg de overtollige konijnen afschieten. De begraafplaats maakt deel uit van de ecologische hoofdstructuur die door de stad loopt. De negentiende eeuwse begraafplaatsen werden ver buiten de stadsmuren aangelegd, maar inmiddels zijn ze allemaal omspoeld door bebouwing. Tijdens de wederopbouw was er weinig geld voor groen en oude begraafplaatsen kregen langzaam de rol van groenvoorzieningen. Heel voorzichtig gingen mensen de begraafplaats als natuur gebruiken voor een wandelingetje. Veel van de huidige parken in de stad zijn in onbruik geraakte begraafplaatsen, zo was het intieme Bilderdijkparkje vroeger de katholieke begraafplaats De Liefde. Bij nieuwe begraafplaatsen wordt de recreatieve functie expliciet in het ontwerp betrokken. Openbaarheid is het leidende idee bij de begraafplaats van Almere. In 1974 begon de bouw van Almere-Haven, drie jaar later werd de begraafplaats aangelegd. Commissaris van de Koningin Han Lammers zei bij de opening: “Een nieuwe stad is dan pas een waarlijke gemeenschap als zij haar doden bij zich houdt.” Het ‘begraafpark’ van Almere wordt doorsneden door een fietspad. De graven liggen op terpen met haagjes eromheen, de zogenaamde kamers. Grafheuvels zijn een trend bij de spaarzame nieuwe begraafplaatsen die nu nog in Nederland worden aangelegd. In het westen van land maakt het grondwater ophoging noodzakelijk, maar ook daarbuiten verschijnen deze prehistorische vormen. In 1993 werd begraafplaats De Haarhof in Gorinchem gebouwd: vier grafheuvels om een plein. Op de eerste heuvel die drie meter boven het maaiveld uitsteekt, liggen nu al vierhonderd mensen begraven, in totaal is er plaats voor 2.500 graven. De openbaarheid van Almere is hier weer verlaten. Nu het einde van de eeuw nadert staan landschapsarchitecten voor de opgave om begraafplaatsen te ontwerpen die passen bij de huidige samenleving. Landschapsarchitect Ada Wille: “Negenennegentig procent van de mensen kiest voor een romantische aanleg. Maar bovenal willen ze een oude begraafplaats, met dikke bomen, weelderige klimop en de eerste tekenen van verval. En dat kan alleen de tijd brengen.” Ze hoopt dat begraafplaatsen weer een plaats in de stad krijgen. “Ze zijn om hygiënische redenen uit de stad verbannen, maar daarmee zijn ook de emoties verbannen.” De Middeleeuwers begroeven hun doden in de kerk, hoe dichter bij het altaar hoe beter. Alleen de paupers werden op het hof naast de kerk in massagraven gegooid en de zelfmoordenaars werden verbannen naar een afgesloten hoekje: het ‘ellendigenkerkhof’. Een kerkhof was in die tijd geen stille, gewijde plaats, integendeel. Het was een van de weinige open plekken in de overvolle stad. Er waren nog geen paden of grafbedekking en dus was er plaats om recht te spreken, feest te vieren, lakens te bleken, karweitjes te doen, kinderen te laten spelen en jaarmarkten te houden. Begrafenissen van rijke burgers vonden tijdens de zondagse preek plaats. Regelmatig vielen kerkgangers flauw van de stank, vandaar de uitdrukking ‘rijke stinkers’. De eerste particuliere begraafplaats werd in 1779 aangelegd in de Scheveningse duinen, het nog steeds bestaande Ter Navolging. Deze begraafplaats is niet meer dan een vloer van aaneengesloten zerken omgeven door een muur: eigenlijk was het een kerk zonder dak. Voorzichtig worden ideeën ontwikkeld om de dodenakkers terug te brengen in de stad, technisch is zo’n oplossing goed denkbaar. De Archiprix 1994 bekroonde een ontwerp voor een begraafplaats op het huidige marine-etablissement in het centrum van Amsterdam. Architect Willeke Rotteveel wilde de dood na twee eeuwen uitstoting midden in het IJ-oeverproject plaatsen. Onder de titel ‘Voor Pampus’ ontwierpen studenten van de Amsterdamse Academie voor Bouwkunst eind 1995 een begraafplaats voor de eenentwintigste eeuw. De terugkeer naar de stad is een van de grote lijnen die hoofd landschapsarchitectuur Paul van Beek in de 85 ontwerpen ziet. Eén ontwerp laat stenen kisten stapelen in het Vondelpark, de doden bouwen zo langzaam een mega-doodkist, die een stad in de stad zou vormen. Een ander ontwerp gaf de geluidswallen om nieuwbouwwijken een bestemming als begraafplaats. Van Beek: “De dood zou op deze manier dichter bij het leven kunnen komen, elke woonwijk kan dan zijn eigen begraafplaats krijgen. Omdat de wal hiervoor verbreed moet worden, neemt bovendien de geluids isolatie toe.” In de stad zijn de grondprijzen te hoog om nieuwe begraafplaatsen aan te leggen, maar verticale grafvelden zijn wel mogelijk. De Portugezen bouwen al eeuwen muren waarin de grafkisten worden bijgezet en in Tokyo staan flatgebouwen met tientallen verdiepingen waarin wordt begraven. Van Beek wijst op de blinde, grijze muur van de Mozes- en Aaronkerk die tegenover de Academie ligt: “Van hieruit worden veel aidsdoden per boot naar Zorgvlied gebracht. Waarom kan die muur geen verticaal grafveld worden? Als een groepje mensen samen zo’n plan opvat en dat organiseert, is een kleinschalige begraafmuur makkelijk te realiseren. Zoals aids het breekijzer was dat een einde maakte aan de uniformiteit van de plechtigheid en de individuele grafmonumenten, zo zou deze ziekte misschien ook de collectieve kracht kunnen losmaken voor andersoortige begraafplaatsen. ” Overigens zou daarvoor eerst de Wet op de Lijkbezorging van 1991 moeten worden aangepast. Deze verbiedt namelijk nog steeds het begraven in de bebouwde kom of in kerken. Alleen voor de koninklijke familie is een uitzondering gemaakt. Kader Een opleiding voor grafdelvers bestaat niet. Piet Sijmons begon als tuinman op de Nieuwe Ooster. “Je helpt eens mee met het ruimen van een graf en bij je eerste skelet blijkt wel of je er tegen kunt.” Voor de aanleg van een algemeen graf wordt de bodem een halve meter opgehoogd met zand. “Het grondwater staat hier zo hoog dat we anders niet drie diep kunnen begraven. Want er moet lucht bij de kist kunnen, anders verteert het niet.” Na een jaar is er van een spaanplaat-kist niets meer over, die zwellen op als karton. Na tien jaar is het lichaam helemaal verteerd, alleen de botten zijn over. Deze komen in de knekelput, een betonnen bak van dertig bij twintig meter achter op het terrein. “Eenmaal begraven, kom je nooit meer van het terrein af,” zegt Piet Sijmons. Soms gaat het fout met de vertering: “Als mensen te veel medicijnen hebben geslikt. In de jaren zestig werd er met lijkenzakken gewerkt, dan kan er geen lucht bij. Tegenwoordig is dat verboden door het ‘Lijkomhulselbesluit’. Een pop noemen wij zo’n half vergaan lijk. Daar krijgen we ‘inconveniënten’ voor, vijfentwintig gulden als het echt vies is.” Sijmons is trots op zijn vak: “Vroeger zei ik nog dat ik tuinman bij de gemeente was, nu zeg ik gewoon dat ik grafdelver ben. Het is eerlijk, ouderwetsig werk. Altijd buiten in weer en wind, in kou en hitte. Want begraven gaat altijd door, onze drukste tijd is januari. Na de feestdagen hebben we er vaak wel tien per dag. We hoeven niet echt te stressen, er is ook tijd voor een praatje met mensen die met hun ziel onder hun arm lopen. Niet dat wij dan praten, we hoeven alleen te luisteren. Er komen steeds meer bezoekers, de vaste ken je ook bij naam. Als ze een paar dagen wegblijven word je ongerust.”  

Na de val van de Muur stoven projectontwikkelaars naar de Friedrichstrasse. De gouden tijden van de jaren twintig zouden herleven, de straat zou weer een ‘Boulevard von Weltrang’ worden. De grondprijzen liepen al snel op tot 40 duizend mark per vierkante meter, bijna tweemaal zo duur als op de duurste plek in West-Berlijn, de Kurfürstendamm. Maar de verjongingsoperatie van de oude Friedrichstrasse dreigt in veelbelovendheid te blijven steken. En daarmee staat ze symbool voor de ontwikkeling van heel Berlijn. Sinds 1961 was de straat door de Muur in tweeën gehakt. Het korte Westberlijnse deel maakt een grauwe indruk met betonnen flats en saaie pleinen. Bij de vroegere grensovergang voor toeristen tussen de Amerikaanse en de Russische sector, is nu een grote bouwplaats. Op het voormalige wachthuisje staat een metershoog goudkleurig vrijheidsbeeld. Een bord roept: ‘HALT! Hier wird gebaut.’ En: ‘Checkpoint Charlie wird Check Point Plaza’. Naar het oosten verrijzen langs de oude keizerlijke straat glanzende kantoor- en winkelpanden, overal staan grote reclameborden: hier 20.000 m2 te huur, daar 36.000 m2, even verderop 16.000 m2. Het duurste stuk is de Friedrichstadt-Passage die zich over drie bouwblokken uitstrekt. Zoals steeds meer moderne gebouwen hebben ze alledrie een glimmend atrium. Een nog gesloten ondergrondse passage verbindt deze atria tot een afgeschermde koopwereld waar klanten de hele dag binnen kunnen blijven. De kosten van het complex bedragen 1,4 miljard mark. De Passage zou het hart van de commerciële goudkust van de stad moeten worden, maar vooralsnog wordt ze vooral geplaagd door leegstand. Weliswaar heeft het chique Franse warenhuis Lafayette vijf maanden geleden zijn deuren geopend op nummer 207, maar de neergelaten luxaflex in de rest van dat gebouw leggen een sluier over de glazen gevel. In de etalages van het middelste blok ziet het winkelend publiek alleen hoedendozen en tassen met ‘Quartier 206’: het gebouw heeft alleen zichzelf in de aanbieding. Ook nummer 205 staat leeg. Voorbij het station Friedrichstrasse nemen de bouwlocaties af en heeft de straat nog haar Oostduitse sleetsheid. Aan het einde van de straat is een groot deel van de hoekpanden gekraakt. Alle attributen van grootstedelijk verval zijn aanwezig: staalplaten, ingestorte muren, kapotte ramen, alles bedekt met graffiti. Maar ook deze panden zijn al opgenomen in de toeristische gidsen en de krakers buiten dat uit met een trendy duur café. Berlijn leek als een Phoenix uit de Koude Oorlog te verrijzen. De toekomst van de stad werd bewierookt, Berlijn zou Drehpunkt von Europa worden, de poort naar de uitgestrekte oostelijke markt. Om het oorlogsverleden definitief af te schudden kon de bondsregering niet anders dan verhuizen naar de oude Pruisische hoofdstad. En in het kielzog hiervan zouden prestigieuze bedrijven en instellingen niet weten hoe snel ook zij naar Berlijn moesten verkassen. Investeerders en particuliere beleggers werden naar de stad gelokt met belastingvoordelen. Net zoals in de vijf nieuwe Länder mogen ze in Berlijn de helft van hun investeringen in één jaar afschrijven, de normale afschrijvingstermijn is vijfentwintig tot veertig jaar. Deze Sonderabschreibung verlaagt de winst voor de fiscus, maar hieraan komt op 31 december van dit jaar een einde zodat veel projecten versneld in produktie zijn genomen. De euforie van de Wiedervereinigung heeft een tijd lang het zicht op de realiteit belemmerd. Nu is de vraag aan wie al die kantoren verhuurd zullen worden. ‘De rek is uit de kantorenmarkt, er worden nauwelijks meer nieuwe plannen gemaakt’, zegt Joachim Mayer van Kolpron Consultants. Het van oorsprong Rotterdamse onderzoeksbureau voor stedebouw en vastgoed heeft vestigingen in zes Europese steden, waaronder Berlijn. ‘De Friedrichstrasse zal uiteindelijk wel volstromen, maar voor de nieuwbouwprojecten buiten het centrum wordt het moeilijker. Ook de bestaande kantoorpanden zijn lastig te verhuren.’ Na anderhalf jaar staat nog zeventig procent van het ambitieuze kantorencomplex Pyramide in de Oostberlijnse wijk Marzahn leeg. De huren zijn bijna gehalveerd en de ondergrondse parkeerplaatsen zijn noodgedwongen verhuurd aan volkstuinbezitters uit de omgeving. Van de komst van de regering valt volgens Mayer nauwelijks meer een opleving te verwachten. ‘Het overaanbod aan ruimte is te groot, het aantal ambtenaren zal teruglopen en de overheid bouwt veel zelf.’ De omslag in de kantorenmarkt begon zich reeds in 1994 af te tekenen. Afgelopen herfst maakte senator Volker Hassemer van stadsontwikkeling bekend dat de voorgenomen groei van het kantooroppervlak met driekwart zou worden teruggebracht. De investeerders hadden ‘am Markt vorbeigeplant’, zeker gezien de tegenvallende economische groei in Duitsland. Maar veel projecten zaten op dat moment al in de pijplijn. De vastgoedmarkt is een tanker met een lange remweg. Tot 1998 komt jaarlijks nog één miljoen vierkante meter kantoorruimte op de markt, pas daarna daalt het niveau tot een half miljoen per jaar. Officieel is de leegstand maar zeven procent, over twee jaar wordt tien procent voorspeld. Deze percentages wijken niet veel af van de Nederlandse kantorenmarkt die ook met leegstand kampt. Maar in Berlijn worden off the record veel hogere percentages genoemd: in stad die zo sterk in beweging is, zijn cijfers van elastiek en niemand heeft er belang bij de werkelijke bezettingsgraad aan de grote klok te hangen. Een veel toegepaste manier om de leegstand te drukken is kunstmatige verlenging van de bouwtijd. Een steiger voor het pand en een paar mannetjes met hamers maken nu eenmaal een dynamischere indruk dan een lege pui. Het ‘ballet van kranen’ en de talloze steigers krijgen daarmee een heel andere betekenis. Sinds twee jaar sijpelt langzaam het pijnlijke besef door dat niemand op Berlijn zit te wachten. De val van de Muur heeft niet alleen van Berlijn een vrije open stad gemaakt, heel Oost-Europa is ontsloten. Praag, Boedapest en Wenen blijken voor bedrijven en Europese instellingen veel attractiever door hun aangenamere leefklimaat en de centralere ligging in Europa. En waarom zouden Oosteuropeanen die iets in hun mars hebben halverwege in Berlijn neerstrijken als Europa aan hun voeten ligt? Berlijn is niet meer dan een hobbel op de weg Moskou-Parijs. De stad trekt vooral Poolse en Russische handelaren, die vooralsnog weinig investeringen en werkgelegenheid brengen. Even groeiden de bomen tot in de hemel, maar nu groeit vooral het begrotingstekort met schrikbarende snelheid. Vorige zomer biechtte de senaat – de Berlijnse deelstaatregering – een gat van 500 miljoen mark op, begin oktober was het al 1,5 miljard, drie weken bleek het 4,4 miljard te zijn. Annette Fugmann-Heesing, senator financiën sinds begin dit jaar, voorspelde onlangs dat het tekort in 1999 zal oplopen tot 32 miljard. Waarop Der Spiegel ironisch opmerkte dat die waarschuwing niet alleen voor een schok zorgde, maar tevens de Berlijnse grootheidswaan bevredigde. Het verwende Berlijn is er nog niet aan gewend dat ze zich de omvangrijke sociale woningbouw, het enorme ambtenarenapparaat en drie universteiten niet meer kan veroorloven. Ze is geen kunstmatig eiland meer en geen etalage van het Westen, dus ze verliest haar bevoorrechte positie. En pas nu wordt ten volle duidelijk hoe bevoorrecht die was. Om te zorgen dat de Berlijnse bevolking op peil bleef kregen werknemers een toeslag tussen de drie- en zeshonderd mark netto op hun loon, het Inselgeld, en hoefden dienstplichtige jongens die in Berlijn gingen wonen niet in militaire dienst. De industrie, met name chemie en machinebouw, werd met behulp van forse subsidies op poten gehouden. Ook kleine bedrijven zoals meubelmakers, drukkers en restaurateurs hebben het in Berlijn langer op de oude voet volgehouden dan in de rest van Duitsland. Nu de subsidies zijn weggevallen, stijgt het begrotingstekort en gaan veel bedrijven failliet of vertrekken ze over de grens naar de deelstaat Brandenburg waar de grondprijzen lager zijn. Sinds drie jaar is de werkloosheid in West-Berlijn zelfs groter dan in Oost-Berlijn. Oost-Berlijn hoefde als hoofdstad van een planeconomie evenmin zelf het hoofd boven water te houden en dijde uit tot een stad van ambtenaren, gepriviligeerden en intellectuelen. De rampzalige economische structuur bleef tot de Wende keurig onder de oppervlakte. Nu treft de lang uitgestelde modernisering de stad zwaar, te meer daar ook de zakelijke dienstverlening zwak ontwikkeld is. En ook al verhuist een aantal Duitse hoofdvestigingen van internationals naar Berlijn, veel werkgelegenheid levert dat niet op. Zo biedt Heineken – dat begin vorige maand van Düsseldorf naar Berlijn trok – op termijn werk aan negen mensen. Als Berlijn geen regeringszetel zou worden, had ze helemaal met lege handen staan. Weliswaar traineert Bonn de verhuizing, maar met de bouw is inmiddels begonnen. Rondom de Reichstag komt een enorme bouwput voor de aanleg van het regeringscentrum Spreebocht en de verbouwing van het nabijgelegen Lehrter Bahnhof tot het nieuwe centraal station van Berlijn. Op drie verdiepingen zullen twee treinlijnen, vier S-Bahnen, een metro, een luchthavenshuttle en trams elkaar kruisen. De bedding van de rivier de Spree zal tijdelijk worden verlegd om te kunnen bouwen. De binnenkant van de Reichstag is al opengebroken om deze te voorzien van een glazen koepel. In 1999 moet het gebouw klaar zijn om het Duitse parlement te herbergen, dat is de datum waarop de regering zich heeft vastgelegd voor de verhuizing naar de hoofdstad. Maar er wordt ook al gesproken over het jaar 2005 of zelfs 2010. De vertraging in de werkzaamheden komt de politici en ambtenaren in Bonn niet ongelegen. ‘Veel ambtenaren uit Bonn zijn bang voor de Grossstadt en zijn niet van plan om hierheen te verhuizen’, zegt de Oostberlijnse stedebouwkundige en architectuurcriticus Wolfgang Kil. ‘Die laten hun gezin liever daarginds.’ Kil is een voorstander van Berlijn als regeringszetel, al is het maar om één reden: ‘Het is belangrijk dat de beslissers voor ogen hebben hoe het in het Oosten is. Nu komen ze er misschien alleen een keer op vakantie, alsof ze op safari zijn.’ Hoewel er geen Muur meer om West-Berlijn staat, is de stad in veel opzichten nog steeds een eiland. Deze zomer had Berlijn moeten fuseren met de omliggende deelstaat Brandenburg, maar met een referendum verwees de bevolking dit voorstel naar de prullenbak. De Westberlijners stemden in meerderheid voor, de voormalige DDR-burgers uit Oost-Berlijn en Brandenburg zeiden simpelweg nee. Volgens Kil stemden zij vooral vanuit het gevoel ‘und jetzt reicht es’. In de hoofden van Oost- en Westberlijners is de Muur nog lang niet geslecht, de laatste tijd wordt hij juist weer hoger opgemetseld. Beide partijen blijven in hun eigen stadsdeel wonen en uitgaan. De Oostberlijners verfoeien de Westberlijnse overmacht en arrogantie, omgekeerd verwijten de Westberlijners hun oostelijke stadsgenoten verongelijktheid en gebrek aan initiatief. De huidige bestuursstructuur breekt Berlijn op: buiten de stadsgrenzen is de grond goedkoop, schoon en overvloedig, de belastingen zijn laag en het landschap is lieflijk. Voor Westberlijners is eindelijk de hindernis verdwenen om naar het achterland te verhuizen. Bedrijven en bewoners trekken weg naar de ‘Speckgürtel’ en betalen voortaan aan Brandenburg belasting. De stad blijft achter met de moeilijk te ontwikkelen locaties, met de werklozen, de jongeren en de ouden van dagen. Op dit moment telt Berlijn 3,4 miljoen inwoners. Kort na de Wende verwachtte men in korte tijd een bevolkingstoename van driekwart miljoen mensen. In werkelijkheid loopt de bevolking langzaam terug door de trek naar de spekgordel. Maar zelfs in Groot-Berlijn (stad èn spekgordel) groeit de bevolking slechts licht. Zonder Oosteuropeanen en andere immigranten zou Berlijn zelfs krimpen. Om de steeds kleiner wordende huishoudens te huisvesten, moeten in Berlijn toch flink wat woningen worden gebouwd. Tot het jaar 2010 staan er 270.000 gepland. ‘Er worden veel koopwoningen gebouwd’, zegt Mayer van Kolpron, ‘daardoor dreigt nu een overschot in het duurdere segment, terwijl er een grote vraag blijft naar goedkope huisvesting.’ Nederlandse bedrijven – waaronder Kondor Wessels, Wilma, Bouwfonds en PGGM – hebben volgens Mayer een half tot één procent van de vastgoedmarkt in handen. ‘Door hun moderne technieken kunnen ze goedkoop bouwen. Nadeel is dat hun bouwwijze pas rendabel is bij grotere projecten.’ Berlijn kent geen grootschalige stadsuitbreidingen zoals Nederland. De meeste projecten liggen tussen enkele tientallen huizen tot een enkele uitschieter met een paar duizend. Een van de stadsuitbreidingen in de spekgordel is het project ‘Leben im Grünen’ van de Groningse projectontwikkelaar Groenhof & Partner. Deze nieuwbouwwijk met zeshonderd woningen ligt bij het dorp Dallgow ten westen van Berlijn. De zandstraten van het voormalige DDR-dorp gaan over in een asfaltweg, aangelegd door de projectontwikkelaar, en dan verschijnt plotseling een rijtje baksteenhuizen, compleet met voortuintje, rood-geel-blauwe Mondriaanvlakken en achter in de tuin een schuurtje. Alles is Nederlands, alleen de brievenbussen zijn vervangen door kastjes aan de buitenmuur. Bouwmanager Rob Blaauw grijnst: ‘Duitsers bleken daar niet van te houden, ze zijn bang voor zo’n opening naar de buitenwereld. Zo zijn er meer smaakverschillen. Metselwerk vinden Duitsers uitermate chic, maar ze willen dan wel een nette strakke steen, geen handgevormde.’ Als adjunct-directeur van de Stichting Centrale Woningen was Blaauw begin jaren negentig nauw betrokken bij de beroemde Amersfoortse wijk Kattenbroek. Deze veelvormige stadsuitbreiding van vijfduizend woningen steekt schril af bij de braafheid van Dallgow. Blaauw is de eerste om dat toe te geven: ‘Ik word niet blij van zo’n wijk als deze, maar als projectontwikkelaar zit je in een andere positie. De concurrentie is moordend en de Duitse smaak is niet bepaald vooruitstrevend. Een plat dak vinden ze al snel afschuwelijk.’ Een eigen huis kopen is in Berlijn zeer ongebruikelijk, vijfennegentig procent van de markt bestaat uit huurwoningen. Het grootste deel van de opgeleverde woningen van Groenhof & Partner is dan ook verkocht aan particuliere investeerders. Tot het einde van dit jaar stimuleert de Sonderabschreibung particulieren uit heel Duitsland om te beleggen in de dure Berlijnse huizen. ‘Een huis van 445.000 mark zou in Nederland 270.000 gulden kosten’, zegt Blaauw. ‘Maar hier moeten we de infrastructuur betalen en de huizen afleveren met ingebouwde keuken, inclusief keramische plaat en magnetron, vloerbedekking, gazon en één sierboom.’ Ook de bouwvoorschriften en de bureaucratie drijven de prijzen op: ‘Onderaannemers werken nooit tegelijk aan een project, maar altijd na elkaar. Elke onderaannemer brengt zijn eigen hijskranen mee, vandaar dat er op bouwplaatsen zo veel kranen staan. Daarbij komt nog de Duitse angst voor risico’s, hier wordt echt alles abgesichert. Na elke fase komt er een uitgebreid opleveringsrapport en pas daarna kan de volgende fase beginnen. Waar ik in Nederland drie ordners genoeg heb, heb ik er hier zestig nodig.’ Prijsconcurrentie is volgens Blaauw moeilijk in Berlijn. ‘De markt is zeer ondoorzichtig, alles ligt vast in onderhandse afspraken, vrije aanbesteding is hier een aanfluiting.’ Op de terugweg naar Berlijn wijst Blaauw de concurrerende nieuwbouwwijken in de spekgordel aan. ‘Wohnen am Dokkensteg’, ‘Parkstadt in Falkensee, ‘Gartenstadt Falkenhöh. Met de woningbouw lijkt het dezelfde kant op te gaan als met de kantoren: veel leegstand en halfafgebouwde huizen. De ordenende Nederlandse opvattingen over stedebouw ontbreken in Berlijn: ‘Alles wordt overgelaten aan het vrije spel der krachten. Omdat bestemmingsplannen ontbreken, wordt elke beslissing verpolitiekt. Om een project van de grond te krijgen moet je met iedereen gaan eten en drinken.’ Stedebouwkundige Wolfgang Kil beaamt: ‘Het stadsbestuur maakt zich alleen druk om de infrastructuur en subsidies, de feitelijke woningbouw wordt bepaald door privé-ontwikkelaars. De nieuwe wijken zijn allemaal gericht op de middenklasse: koophuizen met tuin en garage. Net zoals de nieuwbouw van de city is het een concept voor winnaars. Maar het zijn vooral immigranten en studenten die nieuw in de stad komen. Zij trekken niet naar die dure voorsteden, maar strijken neer in de arbeiderswijken uit de vorige eeuw.’ Ook yuppen hebben oude wijken als Prenzlauer Berg ontdekt. Dat het met de upgrading van de oude Oostberlijnse wijken nog niet zo’n vaart loopt, komt vooral doordat veel eigendomsverhoudingen nog onduidelijk zijn. ‘Neem mijn huis’, zegt Kil, ‘het staat onder Notverwaltung, omdat nog niet is beslist van wie het is. Dat kan nog wel tien jaar duren. In die tijd zijn alleen noodreparaties geoorloofd en ook opnieuw verhuren voor de lange termijn kan niet. Voordeel is dat de huur laag blijft. Alleen al in Prenzlauer Berg hebben zestienduizend woningen zo’n status.’ Wie door de straten loopt, ziet meteen wat Kil bedoelt: hier en daar springen frisgestuckte gevels met plastic raamkozijnen tussen grauw, afbladderend stucwerk in het oog: alleen van die panden is het eigendom opgehelderd. ‘De Berlijnse politiek is niet in staat de problemen van de herenigde stad aan te pakken’, stelt Wolfgang Kil. ‘Pas na de val van de Muur heb ik begrepen dat West-Berlijn altijd diepe provincie is geweest. Het niveau van stadsplanning kon bijvoorbeeld niet tippen aan dat van Hamburg of Stuttgart. In West-Berlijn had je vooral bouwschandalen en provinciepolitiek. De politieke elite van Berlijn heeft dringend nieuw bloed nodig, alleen de senator van financiën, Annette Fugmann, komt niet uit die oude kliek, maar uit Westfalen.’ Ook Rob Blaauw is niet onder de indruk van de daadkracht van zijn nieuwe woonplaats: ‘Het is een dorp en het blijft een dorp. Zowel in West-Berlijn als in Oost-Berlijn zijn ze met suikerklontjes grootgebracht. Ze zijn niet gewend om aan te pakken, om te knokken.’ Gebrek aan visie is niet de enige reden dat Berlijn in elk geval nooit een stad wordt met één centrum. Kil: ‘Tot de Wende hadden we twee grote centra: Alexanderplatz in het oosten en de Kurfürstendamm in het westen. Daar komen nu twee centra bij: de Friedrichstrasse en het regeringscentrum aan de Spree. De Potsdamer Platz beschouw ik niet als een extra centrum, dat is een ruimteschip dat in de stad is neergelaten. Het doet de stad kwaad noch goed.’ Het ruimteschip van Kil is nu nog de grootste bouwplaats van Europa. Tot 1989 stonden op het braakland van de Potsdamer Platz een uitkijkpost, een Imbiss en een souvenirstalletje. Door de val van de Muur kwam de vlakte plotsklaps weer in het centrum van de stad te liggen. Had Daimler-Benz een vooruitziende blik toen het hier twee jaar eerder 68.000 vierkante meter grond kocht? Nu ontwikkelt de Duitse fabrikant er een reusachtig complex van kantoren, woningen, winkels, restaurants, bioscopen, hotels, een variété en een casino. Waar tot voor kort de Todesstreifen van de Oostduitse grenswacht lag ontwierpen architecten uit Tokio, Berlijn, Madrid en Londen negentien gebouwen, waarvan de eerste hun hoogste punt bereikt hebben. De naastgelegen bouwplaats van Sony is nog niet verder dan grondwerkzaamheden, maar over vier jaar moet ook dit complex – met als blikvanger een circusachtige binnenplaats – klaar zijn en kan de inmiddels geijkte mix van diensten, vermaak en cultuur het gebouw betrekken. De reden dat Sony met zijn hoofdkantoor in Berlijn neerstrijkt, heeft volgens Wolfgang Kil een sentimentele reden: ‘De Japanse directeur van het bedrijf heeft in Berlijn gestudeerd. En voor Daimler-Benz geldt simpelweg: het grootste Duitse bedrijf hoort in de grootste Duitse stad zijn hoofdvestiging te hebben. Maar de mensen volgen niet en andere bedrijven ook niet.’ De bouwheren van de Potsdamer Platz timmeren aan de weg onder de naam ‘Schaustelle Berlin’, een samentrekking van Schauspiel en Baustelle. Rondleidingen, muziekoptredens, boottochten en vuurwerk moeten bewijzen dat hier de toekomst wordt gemaakt. Duizenden dagjesmensen vergapen zich aan de talloze kranen, het baggermeer, de diepten van de metro- en S-Bahn-stations in wording en het gekrioel van duizenden bouwvakkers – vooral goedkope Oosteuropeanen die in containers op het terrein wonen. De Infobox – een tijdelijk gebouw van drie verdiepingen in de vorm van een reusachtige helrode container op poten – herbergt een tentoonstelling met videopresentaties, interactieve programma’s, het geluid van Berlijn in 2010 en grondwatersimulaties, die de bezoeker de suggestie geven dat hij de toekomst van de stad mee kan bepalen. De onwerkelijke blik op de bouwput door blauwgetinte ramen versterkt het gevoel van een machtige tijdmachine. Een paar kilometer verderop is in het voormalige Staatsratgebäude van de DDR een overzichtstentoonstelling van de plannen voor de gehele stad ingericht. De gebrandschilderde ramen met sociaal-realistische taferelen geven de tentoonstelling van de Berlijnse senaat ongewild een Oostduitse sfeer en de tegenstelling met de commerciële Infobox is groot. De maquette van vijftig vierkante meter is sober en de toon ingehouden. Maar ook het stadsbestuur schuwt de propaganda niet: veel uitgebeelde plannen zijn in werkelijkheid uitgesteld of afgeblazen. De elf wolkenkrabbers van Kollhoff op de Alexanderplatz zullen bijvoorbeeld niet worden gebouwd. Het plein blijft voorlopig een uitgestrekte vlakte die eigenlijk alleen geschikt is voor militaire parades en proletarische massa’s. In 1993 stonden de investeerders nog in de rij om in het Oostberlijnse centrum te mogen bouwen, ze hadden haast, maar de senaat trapte op de rem en schreef eerst een stedebouwkundige prijsvraag uit. Binnen een jaar was het ontwerp van Kollhoff verkozen, maar precies in die tijd hadden ook de hoge verwachtingen slagzij gemaakt en de investeerders trokken zich terug. Wolfgang Kil: ‘De Alexanderplatz is een onopgemerkt hartinfarct. Er zijn parallellen met de Gründerzeit. Na het einde van de oorlog met Frankrijk in 1871 kwam er met de herstelbetalingen een ongekende economische en stedelijke groei op gang. Twee jaar knapte de speculatieve zeepbel.’ Uit twee kunstmatige metropolen groeit niet automatisch een nieuwe metropool, integendeel. De stad zal verdeeld blijven in oost en west en eigenlijk wil niemand erheen. De inwoners en bedrijven verhuizen naar de goedkopere spekgordel en de financiële instellingen houden het bij Frankfurt. Alleen de regering heeft zich verplicht om vanuit Berlijn te regeren, maar voorlopig zetelt ze nog hoog en droog in Bonn. De enigen die vanzelf komen zijn jongeren, asielzoekers en Oosteuropeanen.  

Het hardrockfestival Dynamo Open Air gaat bijna aan zijn succes ten onder. De rockers komen te massaal naar Eindhoven. Met de-marketing hoopt de organisatie het festival dit Pinksterweekend in de hand te houden. Het evaluatierapport dat de Eindhovense politie maakte van het hardrockfestival Dynamo Open Air 1994 leest als een filmscript. Zaterdagmorgen om 01.48 uur: 'De drie files op de autowegen A2 en A67 zijn samengesmolten tot een grote file met een lengte van 20 km.' Nog geen uur later: 'In Duitsland wordt via de radio bezoekers afgeraden alsnog naar Eindhoven te komen.' Door het ontbreken van dranghekken raakt de toegangsweg tot het festival om 12.00 uur verstopt met geparkeerde auto's: 'Er is geen houden meer aan. Calamiteitenroute Sliffertsestraat vervalt hiermee.' Ondanks de verkeerschaos door de 62.000 bezoekers was de politie achteraf niet ontevreden. Er waren slechts negentien kleine ongevallen en er werden drie bekeuringen uitgeschreven: tweemaal voor openbare dronkenschap, eenmaal voor diefstal van een fiets. Het jaar daarna kwamen er tweemaal zo veel mensen op het voormalige militaire vliegveld Welschap: 120.000. Dynamo streefde daarmee niet alleen de traditionele concurrent Pinkpop voorbij, maar werd en passant ook het grootste betaalde popfestival van Europa. Ondanks de verdubbeling van het bezoekersaantal waren er in 1995 nauwelijks files. Toen het te druk werd eiste de politie dat de toegangscontrole op de camping achterwege bleef. Daarmee verdween de bottleneck aan de poort. Wel kwamen zeker 30.000 mensen gratis het kampeerterrein op. Ook het weer droeg volgens organisator Tinus Kanters – 41, kalend, grote snor, brede grijns en oorbel – bij aan het ordelijke verloop: 'Het was mazzel dat het regende. Dan wordt er minder gezopen en hebben mensen geen zin om te knokken.' De regen inspireerde de festivalgangers vooral tot mud diving, een variant op stage diving. Burgemeester R. Welschen van Eindhoven bedankte de organisatie achteraf schriftelijk: 'Het succesvol organiseren van een dergelijk festival (…) beschouwen wij als een uitzonderlijke prestatie. Ons heeft verder het vreedzame verloop van het festival positief getroffen.' Van de Eindhovense Persclub kreeg Kanters de Zilveren Tulp, de onderscheiding 'voor mensen die op een positieve manier in het nieuws zijn geweest'. Een nadeel van de modder was dat de schoonmaakkosten drie ton hoger uitvielen dan begroot. Het festival sloot daardoor vorig jaar af met een verlies van drieduizend gulden, op een begroting van 3,5 miljoen gulden. Geen gezeik Elf jaar geleden organiseerde Tinus Kanters voor het jubilerende jongerencentrum Dynamo zijn eerste hardrockfestival op een parkeerplaats in de Eindhovense binnenstad. Er kwamen toen zevenduizend bezoekers. Hoewel hardrock muzikaal nauwelijks serieus wordt genomen – Dynamo haalt de pers alleen met haar files, niet met recensies van de optredens – trekt het steeds meer bezoekers. De bezoekersaantallen verzesvoudigden de afgelopen vijf jaar. Reden voor Pinkpop om sinds vorig jaar ook hardrock te programmeren. Dynamo dreigt aan haar eigen succes ten onder te gaan. Kanters: 'Het werd te groot, te massaal en te riskant. Minder mensen, minder bekendheid is nu het doel. We doen daarom aan 'de-marketing', maar niemand kan me vertellen hoe dat moet.' Het maximale aantal kaarten voor dit jaar bedraagt 60.000, deze waren uitverkocht voordat er één band bekend was gemaakt. De enige poster die Dynamo heeft verspreid is getooid met de tekst 'Uitverkocht, ausverkauft, lekker pûh'. In de video Dynamo '95 zegt een getattoeëerde hardrocker die zo uit een stripboek weggelopen lijkt: 'Het gaat helemaal niet om de muziek, maar om de vrijheid en de lol. Als er toevallig een paar goeie bands komen is dat meegenomen.' Een ander zegt het nog kernachtiger: 'Lekker beesten, lekker zuipen, geen gezeik.' Zelf houdt Tinus Kanters niet van hardrock, de programmering laat hij dan ook over aan zijn tien jaar jongere maat André Verhuysen met wie hij samen Anti-Concerts vormt, een anagram van hun voornamen. Veel geld heeft Verhuysen niet nodig, de meeste bands komen gratis of op kosten van hun platenmaatschappij. Met drie ton neemt het budget voor de vijftig bands nog geen tien procent van de totale begroting in beslag. Sterallures worden niet gehonoreerd: in plaats van champagne staan in alle kleedkamers twee kratjes Bavaria. Dynamo kan zich veel permitteren want het festival is bepalend voor de internationale successen van het komende jaar. In 1995 waren dat Dog Eat Dog en Type O Negative. Dit jaar staan onder andere Satanic Surfers, White Devil en Neurosis geprogrammeerd. Het is meer een toegift van de organisatie dat een beroemde band als Slayer voor één optreden wordt overgevlogen uit de Verenigde Staten. En het is een kick dat Metallica – 's werelds populairste hardrockformatie – Dynamo heeft uitgekozen voor de videopresentatie van hun nieuwe CD, dwars tegen de wens van hun platenmaatschappij in. Niet alleen de beheersbaarheid vereist een kleinschaligere opzet van het festival, ook de toekomstplannen van de gemeente Eindhoven dwingen tot krimp. Meteen na het festival worden de betonnen landingsbanen gesloopt en wordt 25 hectare van het terrein afgegraven om bommen uit de Tweede Wereldoorlog te verwijderen. In 1997 moet een begin worden gemaakt met het plan Meerhoven dat woningen, industrie en recreatie omvat. Kanters hoopt dat er veertig hectare overblijft voor grootschalige evenementen, de helft van de huidige oppervlakte. Maar daarin voorzien de plannen vooralsnog niet. Gemeente-ambtenaar Erik Boselie wil zich sterk maken voor een nieuw festivalterrein. Als hoofd afdelingen en vergunningen is hij nauw betrokken bij de organisatie van Dynamo: 'Dynamo heeft een grote PR-waarde voor de stad, de naam Eindhoven waaiert uit over de hele wereld. En dat blijft niet beperkt tot hardrockers, dat merken we aan de reacties van het bedrijfsleven. Ook gerenommeerde bedrijven komen naar de business meeting van Dynamo op de eerste festivaldag.' Sfeerbeheersing Dynamo trekt veel Duitse hardrockers, meer dan de helft van de bezoekers komt uit Duitsland. Zij noemen het festival het Woodstock van Europa. Vooral de afwezigheid van peletons ME en van agressieve security doet de sfeer van Dynamo hemelsbreed verschillen van Duitse hardrockfestivals. Crowd control noemt Kanters de belangrijkste taak die hij heeft. 'De veiligheidsmensen die ik inhuur moeten een spijkerbroek dragen en bruine schoenen. Geen zwart, geen zonnebrillen, geen petjes, dat fokt alleen maar op. Ze moeten ook de weg wijzen en helpen met het uitdelen van vuilniszakken. Over het terrein lopen zes agenten in uniform, als een soort dorpswachters. Natuurlijk hebben we ME achter de hand, maar die moet je niet laten zien.' Voor het fouilleren van bezoekers zorgen de suppoosten van PSV, voor het inparkeren van de auto's – vorig jaar een groot probleem – heb ik vrijwilligers van carnavalsverenigingen als de Kletsmeiers en de Knipvliegers. Die mensen zijn gewend aan plezier maken. "Kom d'r gezellig bij" is hun motto.' Vorig jaar is Kanters naar Woodstock II geweest, een onbegrijpelijk puinhoop vond hij het: 'Op een gegeven moment was er geen eten meer aan de noordkant. De enige pizzaboer die nog open was verdubbelde zijn prijzen onmiddellijk, logisch dus dat die werd geplunderd. Bij sfeerbeheer hoort ook dat de prijzen voor drank redelijk zijn. Met mijn cateraars leg ik contractueel vast dat een kwart liter bier 2 gulden 75 kost, ik bemoei me zelfs met de maat van de frietbakjes. Goede toiletten, verlichting, alles speelt mee.' Zo ook het weer. Vanaf woensdag heeft hij driemaal daags contact met Meteo Consult: 'Ik hoop op lichtbewolkt, 18 graden. Een beetje drukkend overdag, dat is goed voor de bieromzet. En 's avonds een kleine stortbui om af te koelen.' Drankflessen mogen niet het terrein op – het opruimen van een kapot getrapte fles kost vijf gulden – maar ze mogen wel worden omgeruild tegen blikjes bier, tot een maximum van 24 blikjes. Vorig jaar werd zo veertig kubieke meter drank in flessen geruild, onder andere uit Tsjechië, Portugal en Turkije. Kanters handboek is Grondbeginselen van de sociologie van Mok en De Jager. 'Ik heb dat al dertig keer gelezen, vanaf de tijd dat ik nog jongerenwerker was. Hardrockers zijn traditioneel ingesteld, compleet met rituelen en informele leiders. Het is een grote familie. In tegenstelling tot housers zijn ze gewend om als groep te worden aangesproken, dat maakt ze makkelijker te besturen. Bovendien valt de jaarlijkse Harley Davidson Ralley in hetzelfde weekend, dus daar hebben we geen last van. Nog een voordeel is dat Duitsers zich makkelijker aan gezag onderwerpen dan Nederlanders.' Politieverantwoordelijke Henk Tromp herinnert zich van zijn eerste bezoek aan Dynamo vooral hoe langharige, bierdrinkende Duitse hardrockers hem netjes met 'mijnheer' aanspraken. Tromp vormt samen met Boselie van de gemeente en organisator Kanters de stuurgroep van het festival. Ook Tromp en Boselie houden niet van hardrock, misschien dat dat de hechte samenwerking en het grote onderlinge vertrouwen verklaart. Vanaf januari vergadert de stuurgroep elke twee weken, tijdens het festival driemaal per dag. Voorzitter Boselie: 'We werken in de stuurgroep op basis van gelijkwaardigheid, Anti-Concerts heeft dus net zo'n grote stem in de advisering aan de burgemeester als ik. Dat is uniek voor Nederland.' Tijdens het festival is Boselie bijna 24 uur per dag aanwezig: 'Je moet een beetje gek zijn voor zo'n baan.' Consumptief volkje Voor een weekend hardrock wordt in drie weken tijd een stad ter grootte van Den Bosch aangelegd: 80 hectare groot, 36 kilometer hekwerk, 210 kantoorcontainers, 10 kilometer waterleiding, 600 toiletten en 200 warme douches. Het terrein krijgt 15 kilometer puinweg compleet met oversteekplaatsen en klaarovers en 50 toegangspoorten als op een Franse tolweg. Verder 1 supermarkt, 2 pinautomaten en 3 strontzakken van 35 meter lang, 6 meter breed en 1 meter hoog als buffer voor de riolering. Er werken 2.500 mensen in deze instant city, die na afloop vierhonderd ton afval achterlaat. Kanters houdt er ernstig rekening mee dat er dit jaar een dode valt: 'Statistisch gezien had ons dat vorig jaar al moeten overkomen. Toen raakte alleen een Duitse jongen zwaargewond toen hij een stage diver in zijn nek kreeg.' Vorig jaar bracht Dynamo volgens Boselie zes miljoen extra omzet naar Eindhoven door het werk voor plaatselijke toeleveranciers en de consumptie van de festivalgangers in de stad. Na afloop van het pinksterweekend zijn de tankstations, friettenten en supermarkten in de wijde omtrek leeggekocht. Volgens Boselie's berekening leidt het festival tot zeventig structurele arbeidsplaatsen. En de carnavalsverenigingen spekken hun kas door de inzet van hun vrijwilligers. De dertig coffeeshops van Eindhoven draaien topdagen tijdens het festival, naar schatting zetten ze in drie dagen honderd kilo hasj en weed om. Vergeefs vraagt Kanters elk jaar vergunning voor verkoop op zijn terrein: 'Ik heb er belang bij dat mensen niet gaan pendelen. Bovendien bezorgen de rijen Duitsers voor de coffeeshops het festival een slechte naam.' Omdat toestemming uitblijft rijden taxi's met hasj-rokers doorlopend heen en weer. Sponsors hebben Dynamo nog steeds niet echt ontdekt. Dit jaar zijn alleen een shagfabrikant en een powerdrankje gecontracteerd. Het beeld van zuipend, agressief langharig tuig schrikt adverteerders blijkbaar af. Ten onrechte, want uit een enquête onder 4.300 bezoekers blijkt twee derde jonger te zijn dan 21 jaar, de helft heeft minstens een HAVO-opleiding. Het netto-inkomen is laag, zeventig procent van de bezoekers heeft een maandinkomen onder de duizend gulden. Dynamo is geen duur festival: een kaartje kost vijftig gulden inclusief camping, busvervoer van station naar festival en zeven consumpties. Ook uit de verkoop van bier blijkt de kleine portemonnee van de overwegend jonge festivalgangers: vier pils per persoon per dag. Maar hun toekomstverwachtingen zijn gezien hun opleiding goed en oudere hardrockers zijn een consumptief volkje. Kanters is niet echt teleurgesteld om de afwezigheid van grote sponsors. 'Extra geld is natuurlijk makkelijk, maar we zijn er niet echt van afhankelijk. En als we het doen, dan goed. Het logo van een sponsor op de microfoon van de leadzanger moet 150.000 gulden opbrengen, anders doen we het niet. Ik heb vorig jaar geklokt, op MTV was die microfoon anderhalf uur in beeld.' Illegalen Officieel is Dynamo een tweedaags festival, maar de eerste feestvierders zijn afgelopen maandag al gearriveerd. Voor deze early birds is een kleine camping met hoge hekken en noodvoorzieningen ingericht. Ook het bijprogramma begint steeds groter te worden met bungy jumpen, sky-feveren en een 'Skatefest' met hiphoppers en twaalf extra bands. Ook dit jaar wordt het spannend of de verkeersstroom in de hand te houden is. Een systeem met stickers op de autoruiten moet de wagens met  scheiden van de 'illegalen' en zo voorkomen dat er files ontstaan. Honderdduizend mensen op het terrein zou op zich geen probleem zijn, alleen komt meer dan de helft met de auto. En tienduizend auto's is het maximum, al is het alleen al omdat de afritten van de snelweg maar 800 auto's per uur kunnen verwerken. Kanters: 'Gelukkig wordt er steeds meer gecarpoold. Dat geeft minder auto's en ze kunnen ook minder rotzooi en bier meenemen.' Ook het succes van gecombineerde treinfestivalkaarten kan niet verhinderen dat de verhouding één auto op tien bezoekers niet wordt gehaald. Daarom is het volgens de stuurgroep cruciaal dat er niet meer dan 60.000 mensen komen. Toch houdt Kanters er rekening mee dat er meer mensen komen. Ietwat cryptisch zegt hij: 'Er liggen noodscenario's klaar. Ons eerste uitgangspunt is wegsturen, het tweede is de situatie niet onhanteerbaar laten worden. In ieder geval gaan we de stad niet belasten.' Hij verheelt niet dat het festivalterrein meer mensen kan herbergen. Maar meer bezoekers toelaten betekent dat zijn de-marketingcampagne is mislukt en dat Dynamo aan haar succes ten onder gaat. Want dan staan er volgend jaar misschien wel 200.000 mensen aan de poort.

De grote steden stuiten op hun grenzen omdat de bestaande bestuurlijke structuur hun slagkracht frustreert. Zeven Nederlandse regio’s moeten kiezen tussen gemeentelijke herindeling of een stadsprovincie. Wat gebeurt er in het knooppunt Arnhem – Nijmegen? Het dorp Slijk-Ewijk ligt aan een straat die uit de weilanden opklimt naar de Waalbandijk. De enige moderniteit is Dorpshuis Beatrix, gebouwd in jaren zeventigstijl. Iets verderop ligt een grote ouderwetse smidse en tegen de dijk staat een idyllisch grauwwit kerkje. Op de Waal varen de aken en duwbakken voorbij, naar Rotterdam, naar het Roergebied en verder. Aan de overkant ligt Nijmegen te pronken met zijn vernieuwde Waalkade waaraan het protserige Holland Casino om aandacht schreeuwt. De stad lijkt ver weg, maar ze rukt onstuitbaar op. Nijmegen maakt zich op voor de Waalsprong. In tien, twintig jaar tijd zal de gemeente Valburg – waartoe Slijk-Ewijk behoort – onherkenbaar veranderd zijn, of ze nu wil of niet. Arnhem en Nijmegen hebben hun grenzen bereikt en kunnen niet veel kanten op. Eigenlijk biedt alleen het gebied tussen de Rijn en de Waal nog ontwikkelingskansen. Het Knooppunt Arnhem-Nijmegen (KAN) heeft zijn begerig oog op de gemeente Valburg laten vallen, daar moet een enorm Multimodaal Transport Centrum (MTC) komen van 2,6 miljard gulden. Waar nu nog boerderijen liggen, worden over tien jaar containers uitgewisseld tussen de binnenvaartschepen van de Waal, de treinen van de Betuweroute en de vrachtwagens van de A15. Het moet een soort Rotterdamse Kijfhoek in de provincie worden, want het KAN heeft grootse plannen. Arnhem en Nijmegen hadden nooit zo in de gaten dat ze een dynamiek hebben waar maar weinig regio’s aan kunnen tippen, dat hebben ze zich pas in 1993 laten vertellen door het Duitse blad Wirtschaftswoche. Samen met het economisch onderzoeksbureau Empirica uit Bonn kwam dat blad tot de conclusie dat Gelderland toplocatie nummer 1 in West-Europa was, met Arnhem-Nijmegen als centrum. Van daaruit kunnen binnen drie uur 64 miljoen mensen worden bereikt. De regio schrok op uit de slaap: het gaat over ons, dan moeten we wel proberen om dat waar te maken. De laatste jaren zoeken Arnhem en Nijmegen voorzichtig toenadering. Ze moeten wel, want alleen samen hebben ze voldoende gewicht in de Europese schaal te leggen. Van oudsher zijn ze als tweelingbroers die vechten om het eerstgeboorterecht. Nijmegen heeft meer hoogopgeleiden en meer industrie. Arnhem wint het wat betreft zakelijke dienstverlening, ambtenarij en winkelklimaat. In Nijmegen zouden ze nog steeds met studentenbrilletjes op lopen en in Arnhem zouden ze te veel de borst vooruit steken. De Nijmeegse visie was altijd dat Arnhem traag is in het werven van bedrijven en meelift op de Nijmeegse inspanningen, zonder daarvoor overigens enige dankbaarheid te tonen. In ondernemerskringen zou Nijmegen te boek staan als vernieuwend, ‘handen uit de mouwen’, terwijl Arnhem een regentesk en ambtelijk imago heeft. Ook de culturen verschillen: Nijmegen is de noordelijkste stad van het zuiden, Arnhem de zuidelijkste stad van het noorden. Maar er is ook veel gemeenschappelijks: beide steden kampen al jaren met een zeer hoge werkloosheid, ze moeten voor 2005 grote aantallen huizen bouwen en ze hebben een tekort aan bedrijfsterreinen en kantoorlocaties. Groen hartje Het nieuwe elan van Arnhem en Nijmegen kreeg een extra impuls door de bestuurlijke hervormingen. Om de stedelijke regio’s voldoende armslag te geven, voldeed de bestaande trits gemeente – provincie – rijk niet meer. Gemeenten zijn onvoldoende in staat om bovenlokale problemen aan te pakken en de provincies zijn te log en bureaucratisch. Dus moest er voor de zeven belangrijkste regio’s van Nederland een nieuwe bestuursvorm komen. Begin 1995 trad de Kaderwet in werking en heeft het KAN een bestuurlijke vorm gekregen, voluit genaamd: Regionaal Openbaar Lichaam (conform Kaderwet) ‘Stedelijk Knooppunt Arnhem-Nijmegen’. De Kaderwet is een experimentele wet die tot 1999 van kracht is. Daarna moeten de bestuurlijke hervormingen hun definitieve vorm krijgen. Wèlke vorm dat moet zijn, dat is niet in de wet vastgelegd. Het model van de stadsprovincie leek aanvankelijk de hoogste ogen te gooien. Deze provincie-nieuwe-stijl is beslist geen nieuwe bestuurslaag, verdedigen de vernieuwers zich tegen opponenten, maar het maakt wel slagkrachtiger bestuur mogelijk. Stadsprovincies krijgen meer bevoegdheden op het gebied van infrastructuur, woningbouw en regionale economie dan de traditionele provincies. De negatieve referenda-uitslagen in Amsterdam en Rotterdam deden het bestuurlijk concept van de stadsprovincie echter geen goed. In een kabinetsnotitie die in oktober 1995 uitlekte, leek de gemeentelijke herindeling weer favoriet. Kort daarop liet de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid ook nog eens weten niets in stadsprovincies te zien. Maar eind november gaf de Tweede Kamer te kennen dat haar voorkeur bij zeven stadsprovincies blijft liggen. Amsterdam en Rotterdam moeten sowieso stadsprovincies worden en als het enigszins haalbaar is ook Arnhem-Nijmegen, Eindhoven-Helmond, Haaglanden, Hengelo-Enschede en Utrecht. Pas als dat voor die laatste vijf ècht niet lukt, mag de gemeentelijke herindeling weer in zicht komen. In het najaar moeten de regio’s het kabinet laten weten waar hun voorkeur ligt en eind 1996 hakt de Tweede Kamer definitief de knoop door. Intussen is de bestuurlijke verwarring groot en in het Knooppunt Arnhem-Nijmegen begint de aanvankelijke eensgezindheid van Arnhem, Nijmegen en de provincie Gelderland scheuren te vertonen. Het KAN heeft zijn onderkomen in de Brabantse Poort, een nieuw kantorenpark aan de zuidkant van Nijmegen, want voorzitter Geert Jansen mag dan een doorgewinterde bestuurder zijn, een te bestuurlijke uitstraling wil hij vermijden. ‘Ik zoek een moderner type van besturen dat zich beweegt in eenzelfde tempo en op eenzelfde schaal als de maatschappelijke en economische ontwikkelingen. Met een provinciaal bestuur is dat vaak niet het geval, in elk geval niet in Gelderland met zijn onderscheiden regio’s.’ Jansen was nieuwsgierig naar de bestuurlijke mogelijkheden van de Kaderwet, die hij in de zes jaar als directeur-generaal openbaar bestuur bij het ministerie van Binnenlandse Zaken had voorbereid, en afgelopen mei verruilde hij die functie voor de onzekerheid van vier jaar KAN-voorzitterschap. ‘Ik wil besturen loswoelen, laten zien dat het anders kan, projectmatiger en niet zo verambtelijkt.’ Bij het KAN zijn momenteel 25 gemeenten aangesloten en in het bestuur zitten vertegenwoordigers van grote en kleine gemeenten. Het bijbehorende projectbureau heeft inmiddels een verkeer- en vervoersplan gemaakt, een landschapsontwikkelingsplan – compleet met een Groen Hartje tussen Arnhem en Nijmegen – en een plan voor volkshuisvestingsbeleid. Het stedelijk knooppunt is volgens Jansen een logische eenheid. ‘Vanuit de Randstad loopt er een economische corridor naar Duitsland en het KAN vormt daarvan het hart. Je ziet het ook aan de fusie van de twee Kamers van Koophandel, de fusie van de twee Regionale Besturen voor de Arbeidsvoorziening, de beoogde samenwerking van de VVV’s. Je ziet het aan de ondernemers, hoe zij zich bundelen in dit gebied. Al voordat het KAN was ingesteld, hadden zij eens in de twee maanden een Ondernemerssociëteit KAN. Als je de samenwerking in het knooppunt loslaat, dan gaan de steden elkaar beconcurreren. En dan verlies je uit het oog op welke schaal bedrijven naar vestigingsfactoren zoals goed wonen, geschikte arbeidskrachten en goede aan- en afvoer kijken.’ Broederstrijd Afgelopen oktober legde de Arnhemse gemeenteraad een tijdbom onder het KAN. Een raadsmeerderheid haakte namelijk onmiddellijk in op de kabinetsnotitie waarin de stadsprovincie het leek af te leggen tegen gemeentelijke herindeling en pleitte voor annexatie van omliggende gemeenten. Het zal niemand verbazen dat rijke dorpen als Oosterbeek en Velp niet opgeslokt willen worden. Als Arnhem zijn vertrouwen in het KAN als bestuurlijke structuur opzegt, heeft dat natuurlijk gevolgen voor de te varen koers en kan de broederstrijd weer opvlammen. ‘De economische samenwerking in de regio loopt geen direct gevaar, daarvoor is het proces al te ver gevorderd’, zegt Martijn van Nie, hoofd economische zaken van Arnhem. ‘De Regio Arnhem heeft een lange traditie van samenwerking. Met Rheden en Duiven hebben we al overeenstemming bereikt om 150 hectare bedrijfsterrein te ontwikkelen langs de A12.’ Van Nie beklemtoont dat stringente afspraken nodig zijn om te voorkomen dat de buurgemeenten op eigen houtje steeds meer nieuwe bedrijfsterreinen aanleggen. Omdat zij maagdelijke weilanden tot hun beschikking hebben, kunnen ze makkelijk geld verdienen aan de gronduitgifte. Voor Arnhem en Nijmegen ligt dat anders: hun ruimte is beperkt, ontsluiting met wegen is duur en vaak is de grond ernstig vervuild. Als er in de buurt te veel bedrijfsterreinen komen, is sanering van die vervuilde terreinen niet haalbaar. Van Nie weet dat de gesloten overeenkomsten broos zijn. De steden hebben nog geen macht om buren te beletten alsnog bedrijfsterreinen te ontwikkelen. Hij is al blij als de bereikte compromissen intact blijven. ‘We moeten elkaars hand goed vasthouden’, zegt hij. En dat kan wat hem betreft in KAN-verband, maar ook met een forse herindeling. Zo lang de bedrijvigheid maar niet over de hele provincie wordt uitgesmeerd. In het KAN spelen de wensen van Arnhem een belangrijke rol, het is een van de twee stedelijke pijlers, maar samen vormen de twee steden nog niet de helft van het totale inwonertal van het KAN-gebied. En Jansen zegt: ‘Arnhem heeft afspraken met Elst en Heteren dat die gemeenten op vrijwillige basis een substantieel stuk van hun grondgebied afgeven. Daarmee kan Arnhem de Rijnsprong maken en nieuwe woningen bouwen. Het zou wel erg zuur zijn als het vervolgens zou zeggen: we hebben de grond, nu hoeft het van ons niet meer met dat KAN, nu gaan we met andere gemeenten in zee.’ Nieuwe haven In het nieuwe gemeentehuis aan het Europaplein in Andelst kijkt Pieter Perry, hoofd sector Ruimtelijke Zaken uit over de weilanden. Op tafel spreidt hij de nieuwste kaarten uit. Elke keer krijgt hij weer andere toegestuurd. ‘Wij reageren op heel veel plannen van anderen’, zegt Perry gemelijk. Valburg, de plattelandsgemeente waar Andelst onder valt, omvat zeven dorpen met in totaal dertienduizend inwoners. De inwoners leven van land- en tuinbouw en van kleinschalige bedrijvigheid. De grootste dorpskern is Zetten, met een stationnetje en een middelbare school. ‘Het begon allemaal met de Betuwelijn’, vertelt Perry. ‘We bundelden met een aantal betrokken gemeenten onze krachten tegen allerlei regionale ontwikkelingen en we dachten: als we maar lang genoeg volhouden, dan kunnen we al die bedreigingen wel tegenhouden. Maar het was vechten tegen de bierkaai. Sinds anderhalf, twee jaar volgen we een andere politiek: we werken mee, dan hebben we tenminste nog iets te vertellen.’ Het viel niet mee de gemeenteraad – een complex geheel van kleine, merendeels lokale fracties– zover te krijgen. Naast de Betuwelijn hangen de Nijmeegse uitbreidingsproblemen de dorpen aan de noordzijde van de Waal al tijden boven het hoofd. De Waalsprong kwam onvermijdelijk dichterbij. Het OBO probeerde nog de dreigende verstedelijking van de Waalsprong te keren met het voorstel zelf die huizen te gaan bouwen, gewoon overal wat plukjes nieuwbouw erbij. Maar dat was natuurlijk niet wat Nijmegen onder stadsuitbreiding verstond. Perry zegt: ‘Je zit met een grote broer te spelen en je moet uitkijken dat je je hand niet overspeelt, want dan wordt de gemeentegrens op een dag bij wet gecorrigeerd, daar kun je niets tegen doen. Als dat gebeurt word je er zelf helemaal niets wijzer van.’ Van de eerste concrete Waalsprongplannen waren ze in Oosterhout erg geschrokken: het nieuwe Oosterhout zou tegen het oude worden aangebouwd. Toen de Nijmeegse projectleider in het dorpshuis de plannen kwam toelichten, zongen de dorpelingen een protestlied, ze waren allemaal tegen: als de grote broer maar van ons afblijft. De actiegroep De Groene Long blies hoog van de toren: ‘Wij willen geen Nijmegen worden, wij willen een buffer.’ Die komt er nu, een groenstrook van honderd tot honderdvijftig meter breed. ‘Oosterhout denkt dat het de slag heeft gewonnen’, zegt Perry, ‘maar realiseert zich niet dat op den duur de winkels en voorzieningen die er nu zitten – ondanks allerlei afspraken – weleens naar de andere kant van de groenstrook zouden kunnen verhuizen, naar Nieuw-Oosterhout.’ Sinds kort is de Nijmeegse sprong over de Waal definitief: vierhonderd hectare grond van het dorp Oosterhout – inclusief negentig gezinnen – zijn aan Nijmegen verkocht. Opvallend genoeg verhit de Waalsprong de gemoederen meer dan de plannen voor het Multimodaal Transport Centrum (MTC), dat het Valburgs grondgebied veel ingrijpender zal aantasten. Spoorwegen, autowegen en waterwegen moeten een hecht netwerk voor het vervoer gaan vormen. In Slijk–Ewijk is een haven gepland van veertig hectare, bij het dorp Valburg komt een groot Container Uitleverings Punt voor de Betuwelijn en een bedrijfsterrein dat uitgaat van 5.500 vrachtwagenritten per dag. De gevolgen van zo’n MTC zijn zo groot dat waarschijnlijk niemand zich er echt een beeld van kan vormen. ‘Wij zouden liever een rustig landelijk karakter behouden’ zegt Perry terwijl hij op de kaart aanwijst waar wat komt. ‘Maar straks dendert die Betuwelijn hier non-stop doorheen, het MTC zal dag en nacht in het licht staan, en er liggen plannen om de A73 door te trekken. Dat betekent nog een versnijding van ons gebied, en we worden al doorsneden door twee snelwegen en een spoorlijn.’ De weiden liggen er nu nog uitgestrekt groen bij, hier en daar een boerderij, bossages, sloten. Maar toch heeft de verstedelijking al toegeslagen. De boeren weten dondersgoed wat hun boven het hoofd hangt, ze houden de grondprijzen scherp in de gaten. ‘De grondprijs is al sterk gestegen, het gras is duurder geworden’, zegt Perry. ‘Alles krijgt een eigen dynamiek, daar kunnen wij weinig aan doen. Onze eigen plannen kunnen we niet meer uitvoeren, want voor ons gemeentebudget worden ze door dat prijsopdrijvend effect te duur.’ Natuurlijk, Perry begrijpt best dat Arnhem en Nijmegen alles op alles moeten zetten om werkgelegenheid aan te trekken, maar hij heeft rekening te houden met zijn eigen burgers. ‘De mensen in onze gemeente hebben daarbij de houding: “Sorry, Arnhem en Nijmegen, houd je eigen broek maar op.”’ Verkeersinformatie De gemeente Valburg heeft zelf nauwelijks werklozen. In het KAN-gebied is ruim negen procent van de beroepsbevolking werkloos, in de twee steden rond de tweeëntwintig procent. Hoe kan dat nu zo hoog zijn? ‘Men trok er niet erg aan, denk ik’, zegt Jansen. ‘In Noord-Limburg en Groningen was de export groter dan in dit gebied. Blijkbaar is men hier een periode zeer introvert geweest. Misschien is het zó mooi en rustgevend hier dat het gevoel te moeten knokken ontbreekt en dacht men dat het vanzelf wel goed zou komen.’ Fysieke infrastructuur èn kennisinfrastructuur daar draait het nu om. Het KAN is een geschikte regio voor logistiek, transport, toerisme, exportmanagement en nieuwe technologieën. Het is een springplank naar Duitsland en Oost-Europa. Het MTC bij Valburg kan uiteindelijk zo’n tienduizend arbeidsplaatsen opleveren, dat is vooral laaggeschoolde arbeid waaraan zoveel gebrek is. Maar ook voor hoogopgeleiden liggen allerlei plannen klaar en is er Europese subsidie beschikbaar. Het universiteitsterrein Heyendaal moet hèt kenniscentrum van de regio worden. Momenteel werken er bijna negenduizend mensen: op de universiteit en in het academisch ziekenhuis. En dat worden er aanzienlijk meer als binnenkort ook grote delen van de Gelderse Hogescholen naar Heyendaal verhuizen. Nu al is Heyendaal de grootste werkgever in het knooppunt, op de voet gevolgd door Akzo Nobel en de sterk groeiende Philips Semiconductors. Ook voor kennisintensieve bedrijven is er plaats op Heyendaal. Jonge, kleinschalige bedrijven kunnen een start maken in het Universitair Bedrijven Centrum (UBC) en voor grotere bedrijven komt er het Mercator Technology & Science Park. Begin 1997 moet de eerste vestiging haar deuren openen. ‘Het doel is om kennistransfer te versterken met kenniscommercialisatie’, zegt Hein van der Pasch. Hij zit als een spin in het web als hoofd van het universitair Transferbureau en het UBC en als secretaris van de Stichting Gelder-Kennis, waarin universiteit, hogescholen, bedrijfsleven en overheid samenwerken. Er zijn vijf speerpunten: medische technologie, informatietechnologie, milieutechnologie, chemie en materiaaltechnologie. Van der Pasch zegt: ‘Het KAN is samen met Twente en Groningen trendsetter. Het is een van de regio’s met het hechtste netwerk rond kenniscentra. Dat is niet toevallig: in de jaren tachtig waren ze alle drie economische stimuleringsregio’s van EZ en daarna kregen ze ook nog Europese stimuleringsgelden, het KAN overigens pas sinds één jaar. Die gelden worden ingezet om de relatie tussen kennis, technologie en economie te versterken. Zo moeten de universiteiten en hogescholen daarmee hun marktgerichte activiteiten verder ontwikkelen.’ En of het KAN nu een bestuurlijke eenheid wordt of niet, voor Van der Pasch staat één ding vast: ‘Arnhem en Nijmegen blijven de economische motor van het gebied en zijn van belang zowel voor de provinciale, als voor de nationale en Europese markt, waarbij hoogwaardige kennistranfer onmisbaar is.’ De recente perikelen rond de regiovorming maken de verkoop van het KAN niet makkelijker. Er zijn volgens KAN-voorzitter Jansen al bedrijven die hun vestigingsplannen op de lange baan willen schuiven ‘omdat we in de krant hebben gelezen dat het KAN er niet komt’. En de Arnhemse EZ-ambtenaar Van Nie beaamt: ‘Voor de acquisitie is het slecht als je niet met een duidelijk gemeenschappelijk verhaal komt.’ Toch moet volgens hem het belang van nieuwe bedrijven niet worden overschat: ‘Negentig procent van de nieuwe werkgelegenheid komt van de groei van bestaande bedrijven in de regio.’ ‘Je moet dit gebied altijd bekijken in het kader van Rotterdam’, zegt Jansen. ‘Daarom kijk ik naar de Engelse en de Duitse markt en niet zozeer naar de VS, Japan of Taiwan. En ik kijk naar bedrijfsverplaatsingen binnen Nederland. Onlangs las ik in de krant dat een bedrijf de grootste problemen had in de gemeente waar het was gevestigd. Ik heb gebeld, het ging toch mooi om tweehonderd arbeidsplaatsen. Nu is het bedrijf zich in deze regio aan het oriënteren. Overigens is de beste advertentie voor het KAN de verkeersinformatie tussen half zeven en half tien.’  ‘Het is nog steeds een verademing om niet meer elke dag in de file te staan’, zegt Hans Benninga, directeur marktontwikkeling van ingenieursbureau Heidemij. Vanwege zijn promotie verhuisde hij twaalf jaar geleden van de Randstad naar een huis op de laatste stuwwal aan de Rijn, tussen Wageningen en Ede: ‘Een prachtige omgeving, voor je ligt de rivier, achter je de bossen van de Veluwe. In het begin krijg je dan grapjes van vrienden die vragen of ze hun paspoort mee moeten nemen als ze op bezoek komen en of ze nog met Nederlands geld kunnen betalen. Terwijl Arnhem in het midden van het land ligt, een half uur rijden van de Randstad.’ De kwaliteit van de woonomgeving en de goede bereikbaarheid zijn in zijn ogen de sterke punten van het KAN. Maar de reden dat Heidemij in Arnhem zit, is heel wat prozaïscher: het bedrijf is er meer dan honderd jaar geleden nu eenmaal opgericht. Benninga gelooft ook niet zo in omvangrijke bedrijfsverplaatsingen, ‘a hell of a job’ noemt hij ze vanwege de geringe bereidheid om te verhuizen, mede vanwege de baan van de partner. Zelf heeft de Heidemij haar werkterrein vooral in de Randstad, maar geleidelijk krijgt ze ook steeds meer projecten in het midden en zuiden van het land. ‘De Nederlandse bedrijvigheid verschuift. De eerste files steken al de kop op, dat is een zorgelijke ontwikkeling.’ Economisch ambtenaar in Arnhem, Martijn van Nie, die zelf in Nijmegen woont en elke dag over de twee rivieren naar zijn werk carpoolt, ondervindt de toegenomen verkeersdruk aan den lijve: ‘Door de ontwikkeling van stedelijke knooppunten wordt de mobiliteit landelijk teruggedrongen, maar in en rond de knooppunten zullen de wegen veel drukker worden.’ Op zijn kaarten heeft Van Nie de Pleyroute al [verbreed tot snelweg] verbeterd om de verbinding tussen Valburg en de oostkant van Arnhem te verbeteren. Chipknip Boven in de toren van de 93 meter hoge Eusebiuskerk wijst Van Nie aan waar die wegen moeten komen. Met steun van het plaatselijke bedrijfsleven is er in de Eusebiustoren een snelle lift gebouwd. De bezoekersaantallen van dit prestigeproject vallen tegen, maar de lift moest er eenvoudig komen om Arnhem mee te laten tellen. Zijn hoogtevrees overwinnend vertelt Van Nie enthousiast over het voormalige Billiton industrieterrein in het oosten dat wordt gesaneerd en gerenoveerd, de grazige uiterwaarden in het zuiden waar een luxe woonwijk moet verrijzen, de meanderende Rijn in westelijke richting waar een natuurpark met [Preswalskipaardjes] Poolse Konikpaardjes komt, het jaren-vijftig-stationsplein in het noorden dat in 1997 op de schop gaat om plaats te bieden aan de Hoge Snelheids Lijn naar Duitsland en hoogwaardige kantoren, het Sonsbeekpark dat het groen van de Veluwe tot diep in de stad brengt, de vernieuwde Bijenkorf bijna aan de voet van de toren als middelpunt van het winkelparadijs. ‘Arnhem is een onderschatte stad. We komen meteen na de Randstad: we zijn de vijfde kantorenstad van Nederland, de vijfde winkelstad en de vijfde theaterstad.’ En de stad waar als eerste de chipknip wordt uitgeprobeerd, omdat het de gemiddeldste stad van Nederland is. Wat vindt hij van de verhalen over Arnhemse inertie en arrogantie? Van Nie reageert geprikkeld: ‘Dat klopte misschien [onder het vorige college van B&W] vroeger, maar sinds begin jaren negentig trekken wij er hard aan. De afgelopen vijf jaar hebben we benut voor produktontwikkeling, de acquisitie moet nu starten. Diverse projecten zijn in een stroomversnelling geraakt, ook omdat Arnhem zelf financieel grote inspanningen verricht. Want als stad moet je eerst zelf in het potje plassen, voor je bij hogere overheden kunt aankloppen.’ FNV-voorzitter Henk Slegten is over de promotie-inspanningen van de gemeente Arnhem niet erg te spreken. ‘Ze zijn te voorzichtig, het is dom om de regio niet in de schijnwerpers te zetten. Wat dat betreft is Nijmegen voorlijker. En als Arnhem de trom roert, gaat het vaak fout. Ook worden er ambtelijke en bestuurlijke fouten gemaakt’, zegt Slegten, doelend op de acht jaar slepende ontwikkeling van een multifunctioneel stadion voor voetbalclub Vitesse. Pas toen de provincie de ontwikkeling ter hand nam, kwam er schot in de zaak. De vakbond speelt slechts een marginale rol bij de sociaal-economische ontwikkelingen in de provincie en het KAN. Spijtig constateert Slegten: ‘Ik kan er maar anderhalve dag per week in steken. Een beetje bijsturen is het enige dat we kunnen, voor betekenisvolle invloed zijn we onvoldoende geëquipeerd. We beperken ons tot gelegenheidscoalities, bijvoorbeeld met de Kamers van Koophandel.’ FNV-voorzitter Slegten is een echte ‘provincieman’ en in een eenzijdige gerichtheid op het knooppunt ziet hij dan ook niets. ‘We moeten de kansen in meerdere regio’s benutten, zoals Ede, Barneveld, Apeldoorn, Doetinchem. De hele as Randstad-KAN-Roergebied moet ontwikkeld worden. Ik pleit niet eens zo zeer voor extra geld, maar de economische ontwikkelingen langs de corridor mogen zeker niet worden gefrustreerd door stringente bestemmings- en streekplannen.’ Promotietour Het KAN heeft de laatste jaren veel bereikt, andere knooppunten kunnen een puntje zuigen aan de ontwikkelde economische en ruimtelijke visie. Maar de volgende stap – omvorming tot stadsprovincie – maakt de gemeenten huiverig. Na het aanvankelijke enthousiasme beginnen zij zich te realiseren dat ze een groot deel van hun bevoegdheden zullen verliezen, zelfs de politie zal onder verantwoordelijkheid van de stadsprovincie komen. Arnhem en Nijmegen schrikken terug nu ze de buit van de Rijnsprong respectievelijk de Waalsprong binnen hebben en nu de machtige stadsprovincie dichterbij komt. Nijmegen houdt zich stiller dan Arnhem omdat het zijn buurgemeenten niet voor het hoofd wil stoten zolang alle grondaankopen nog niet rond zijn. Volgens de Valburgse hoofdambtenaar ruimtelijke zaken Perry zijn de kleine gemeenten in het algemeen vóór een stadsprovincie, omdat die wat meer garanties geeft voor hun eigen voortbestaan dan gemeentelijke herindeling. ‘Maar anderzijds blijft bij een herindeling het primaat bij de gemeenten liggen, dan heb je als gemeente veel meer in de melk te brokkelen als het gaat om ruimtelijke en economische ontwikkelingen.’ De kleinere gemeenten uit de regio lopen dan ook al nerveus met balboekjes rond om de bereidheid van hun favoriete partners te polsen voor de gemeentelijke huwelijksmarkt. Valburg lonkt daarbij naar Dodewaard en Heteren. Gedeputeerde Ton Doesburg, die overigens zeven jaar geleden aan de wieg heeft gestaan van het KAN en de kar trok tot Jansen werd aangesteld, is rigoureus over de bestuurlijke toekomst van het KAN: ‘Een stadsprovincie is absolute flauwekul, zo’n mini-provincie die zit veel te dicht op de steden en gaat zich gedetailleerd met de uitvoering bemoeien.’ Deze Gelderse bestuurder wil juist provincies samenvoegen: ‘Gelderland, Overijssel en een stuk Flevoland samen, dat is een betere maatvoering. In Nederland is maar plaats voor vijf provincies.’ Na een flinke gemeentelijke herindeling – de helft van de 25 KAN-gemeenten moet volgens Doesburg verdwijnen – kunnen de steden op projectmatige basis samenwerken.‘Tot nu toe heeft die structuur prima gewerkt.’ Op uitvoerend niveau verloopt de samenwerking in het KAN inderdaad nog goed, mede door de actieve opstelling van de provincie en de persoonlijke betrokkenheid van de deelnemers. Maar al met al blijft het een gelegenheidscoalitie, die geen structurele middelen heeft om pijnlijke keuzes af te dwingen. Of het KAN uiteindelijk een stadsprovincie moet worden, daarover is ook KAN-voorzitter Jansen nog niet honderd procent zeker. ‘Voorlopig heb ik de neiging om die vraag met ja te beantwoorden. Kijk naar het inwonertal: in het KAN wonen meer mensen dan in Zeeland of in Groningen. Maar als ik de schaal van maatschappelijke en economische processen bekijk, dan is het wat aan de kleine kant.’ In zijn ogen is er nog van alles mogelijk. Zo is het misschien een idee om Wageningen, dat nu net buiten het KAN ligt, erbij te voegen. Met zijn Landbouwuniversiteit zou het een mooie versterking vormen voor het kennisspeerpunt. Maar dat roept toch meteen de reactie op dat het KAN alleen de krenten uit de provinciale pap wil en een leeggestroopte provincie achterlaat? Jansen formuleert het anders: een provinciale indeling is te veel gebonden aan ‘verdelende rechtvaardigheid’. Hetgeen wil zeggen dat elke gemeente recht heeft op hetzelfde. En dat is geen aanlokkelijk perspectief: elke gemeente zijn eigen bedrijfsterrein en kantorenparkje. Een meer gedifferentieerde ontwikkeling lijkt meer toekomst te hebben. Maar of de stadsprovincie in het knooppunt Arnhem-Nijmegen daarvoor het aangewezen bestuurlijk model is? Voorlopig is het KAN in het nadeel: het is een bestuurlijk Fremdkörper, een structuur zonder wortels. Als het erop aan komt zijn de gevestigde provinciale en gemeentelijke belangen moeilijk te verslaan. Om zijn draagvlak te versterken gaat het KAN nu de boer op. Bij de wedstrijd NEC-Ajax in het Goffertstadion in Nijmegen riepen reclameborden de supporters toe: ‘Het KAN moet!’ En [begin januari] in februari gaat [is] de ‘KANtour 1996’ van start [gegaan], een rondreis van KAN-bestuurders door de regio. Ze hebben nog heel wat uit te leggen.  

Tot in de middeleeuwen wisselde de duur van een uur met de seizoenen. De mechanische klok maakte een eind aan de kerktijd, waarna trein en telegraaf een wereldomspannende tijd mogelijk maakten. Over de tijd van Seneca, Philips de Tweede en Nescio. In de loop van de tijd zijn de gebeurtenissen elkaar steeds sneller gaan opvolgen. Illustratief is een passage uit De omweg naar Santiago van Cees Nooteboom. Hij beschrijft hoe Philips de Tweede zijn rijk – waar de zon nooit onderging – bestuurde: ‘Je zond een brief weg, of een leger, of een landvoogd – dan was er een tijdlang niets, vervolgens werd dat niets verdubbeld door de afstand terug, en dan hoorde je wat ervan gekomen was: de gelijktijdigheid der gebeurtenissen waar wij zo aan gewend zijn, bestond niet.’ Tussen een vraag uit Europa en het antwoord uit Zuid-Amerika zat soms een jaar. Met e-mail duurt dat nu nog geen seconde. De wereld wordt steeds meer een grote marktplaats waar diensten op elkaar moeten worden afgestemd. Wie in de global village leeft, houdt zich aan klok. Internationale effectenhandel draait om seconden, en wereldwijd zijn dat dezelfde seconden. Zondagavond 20.00 uur in New York valt samen met 9.00 maandagmorgen in Hongkong. Als de abstracte tijdmeting zou worden afgeschaft, ontspoorde de moderne samenleving acuut. Ons leven draait op klokketijd, daarop zijn we geprogrammeerd. De tijdsordening is voor ons een gegeven, bijna een natuurverschijnsel. Maar tijd is bij uitstek een menselijke uitvinding. In ‘De worm en de klok’ inventariseert de Amsterdamse socioloog J. Goudsblom de wording van een mondiaal tijdsregime. Tijdmeting werd noodzakelijk toen de mens zich ging toeleggen op akkerbouw. Om zich te kunnen voegen naar de seizoenen en de cyclus van de bodem stelde hij een kalender op. Tienduizenden jaren later maakte de zonnewijzer het mogelijk om ook het verloop van de dag vast te leggen. De Babyloniërs hadden een twaalftallig stelsel en verdeelden de boog van de zon over de wijzerplaat in twaalf gelijke delen. Daaraan werden twaalf nachturen toegevoegd voor de tijd dat de zonnewijzer geen tijd aangaf. De invoering van de zonnewijzers in Rome riep in de derde eeuw voor Christus grote weerstanden op. Mensen huiverden bij het idee dat de etenstijden niet meer werden bepaald door de maag maar door de klok. Overigens viel het met de onverbiddelijkheid van de klok wel mee, vier eeuwen later verzuchtte Seneca dat men onder filosofen nog eerder overeenstemming mocht verwachten dan onder klokken. Dicht bij de evenaar gaf de zonnewijzer een redelijk vaste indeling van het etmaal in vierentwintig uren van ongeveer gelijke lengte. In onze streken is het in de zomer echter ruim zestien uur licht, zodat de daguren zomers tweemaal zo lang duurden als de nachturen, in de winter waren ze tweemaal korter. Deze variabele uren leverden weinig problemen op, de zonnewijzer werd vooral gebruikt om de getijden van de dag aan te geven. Deze werden gemarkeerd door de acht gebeden van het brevier, van de metten in de ochtend tot de completen in de avond. Aan het einde van de middeleeuwen werd in West-Europa de mechanische klok uitgevonden en daarmee de uren van gelijke lengte. Wereldlijke instellingen als de beurs en het stadhuis stapten over op de gemechaniseerde tijd en verdrongen daarmee de kerktijd. Pas later gingen de klokken ook  de kerktorens sieren. Nog steeds had de tijd een duidelijke link met het natuurlijke ritme van dag en nacht. Tot Isaac Barrow, de leermeester van Newton, in 1693 de tijd op een rechte lijn zette die hij verdeelde in stukjes van gelijke lengte. De mathematische tijd was niet langer een afgeleide van de natuur, maar had zijn eigen logica. Voortaan was de tijd oneindig. De vaste uren schiepen de basis voor de moderne loondienstverhoudingen: arbeiders konden per uur worden betaald in plaats van per werkstuk. Aanvankelijk verwelkomden arbeiders de mechanische klok omdat deze een einde maakte aan de conflicten over de lengte van het uur. Maar daarvoor in de plaats kwamen al snel de conflicten over het aantal uren dat per dag gewerkt moest worden. De klokken werden per stad op elkaar afgesteld, maar elke stad bleef zijn eigen tijd aanhouden. Zo lang mensen met paard en wagen reisden was het geen probleem dat het in Amsterdam een paar minuten later was dan in Haarlem. Pas de opkomst van de spoorwegen in het midden van de negentiende eeuw maakte synchronisatie noodzakelijk: zonder uniforme tijd was een dienstregeling niet te realiseren. De trein vroeg niet alleen om een gestandaardiseerde tijd, ze maakte die ook mogelijk. Door de snelle reizen werd het mogelijk om klokken op elkaar af te stemmen. De telegraaf maakte het vervolgens mogelijk om de klokken op grote afstanden precies gelijk te zetten. De overheid had weinig grip op deze ontwikkeling, het initiatief lag bij de particuliere spoorwegmaatschappijen. In 1858 verklaarde de Rhijnspoorweg de Amsterdamse tijd tot Nederlands nationale spoortijd, de protesten van de plaatselijke gemeenschappen ten spijt die zich in hun eigenheid bedreigd voelden toen hen de lokale tijd werd ontnomen. De laatste hindernis op weg naar de mondiale tijd waren de verschillen tussen de landen. In oktober is het 112 jaar geleden dat een internationale conferentie de standaardtijd invoerde. De wereld werd verdeeld in 24 tijdzones en de nul-meridiaan kwam, ondanks heftige protesten van Frankrijk, door het Engelse stadje Greenwich te liggen. Landen bepaalden hun tijd ten opzichte van Greenwich, Nederland legde in 1909 de Amsterdamse tijd vast als wettelijke tijd en deze liep 19 minuten en 32 seconden voor op Greenwich. Om de coördinatie te vergemakkelijken was Nederland bereid om dit af te ronden op twintig minuten. Het huidige tijdsregime werd ons opgelegd door de Duitsers. Twee dagen nadat Nederland zich had overgegeven voerden zij hier de Middeneuropese tijd in en daarmee was Nederland het laatste Europese land dat mee deed aan het mondiale stelsel met sprongen van ronde uren. Nescio schrijft daarover in het verhaal de Venloër Grensbode: “Hij was een wonderlijke vent geweest. Verdriet had i altijd gehad van den middeleuropeeschen tijd. Die maakte ’m voortdurend onbehagelijk. De uren hadden voor hem ieder hun eigen beteekenis. Een zonnige middag in ’t eind van September, om vijf uur. Een Zondagmiddag in December op ’t Rembrandtplein, om 2 uur, met heldervriezend weer. – Juli morgen 7 uur. Bij die enkele woorden dacht hij zich altijd zeer bijzondere dingen. Elk uur bracht zijn eigen herinneringen, zijn eigen stemming. En daar gingen ze nu aan tornen. God weet waarom. Hij heeft dat nooit begrepen.”  

Tijd duurt niet in alle culturen even lang, daarom lijken een dag wachten in Nigeria, het rubberen uur van Indonesiërs en het Limburgs kwartiertje op elkaar. Ook religie beïnvloedt het tijdsperspectief: een herschepping over 4320 miljoen jaar geeft een andere levenshorizon dan een definitieve laatste rustplaats. Een verkenning. De Antilliaanse historicus James Schrils is een druk bezet man, toch maakt hij meteen tijd voor een interview: “Mijn hele agenda staat vol tot na de zomer. Ik moet toch schipperen voor een afspraak, dus kunnen we het net zo goed meteen doen.” Schrils heeft een hard oordeel over de stiptheid van zijn landgenoten: “De apathie is zo groot, uren te laat komen op een afspraak is normaal. Er heerst een cultuur van armoede: leven van dag tot dag. Vooral op mijn geboorte-eiland Curaçao is het een ramp. Ik sta erop dat mensen op tijd komen en dan krijg ik steevast te horen: ‘Ach man, doe niet zo makamba’, doe niet zo Nederlands.” Deze houding is volgens Schrils geen kwestie van luiheid: “Met carnaval pezen mensen dag en nacht om de praalwagens af te krijgen. Dan is de discipline groot en wie zich dan niet aan zijn afspraken houdt, krijgt enorm op zijn donder. Het grote verschil is dat er met carnaval individuele eer te behalen is.” Tijd is een cultureel bepaalde constructie. Zandlopers en atoomklokken meten geen tijd, ze registreren slechts hun eigen beweging. Op een planeet zonder leven, waar stormen het zand van de ene plek naar de andere blazen en weer terug, is er geen verschil tussen vroeger en later. Een film van die planeet zou slechts eindeloos herhaalde beweging laten zien, zonder richting of doel. Levende wezens geven pas richting aan de beweging: ze worden geboren, groeien en sterven ten slotte. De film kan nog maar in één richting worden afgespeeld. Maar het verloop en de betekenis van de film worden niet in elke cultuur het zelfde geïnterpreteerd. In het Westen zien we tijd als een lineair proces: een weg die zich vanuit het verleden door het heden uitstrekt tot in de toekomst. Net als afstand is de tijd voor ons meetbaar en in stukjes te verdelen. Elk schijfje tijd bestemmen we voor een aparte activiteit, we doen één ding tegelijk. De protestantse invloed op onze tijdsbeleving is moeilijk te overschatten. De nadruk op de individuele verantwoordelijkheid en prestaties dwingt de mens tot beheersing van zijn tijd. Op het moment dat ledigheid werd bestempeld als “des duivels oorkussen”, werd tijd iets dat kon worden gezaaid, gespaard, maar ook verspild. De deelbare en planbare tijd was een van de pijlers voor de industriële revolutie. Dienstregeling Nederland begon zich volgens historicus James Schrils pas echt met de Antillen te bemoeien toen er begin deze eeuw olie werd gevonden. “De eilanden werden in één klap van buitenaf gemoderniseerd, zonder dat iets van de resultaten ten goede kwam aan de bevolking. Er ontstond geen nieuwe gezamenlijke cultuur. Daarbij kwam nog eens de erfenis van de slavenmentaliteit – zoveel mogelijk lijntrekken als de meester niet kijkt.” Ondanks deze verklaring pleit Schrils niet voor een begrijpende houding bij te laat komen: “De gevolgen van dat welzijnsgezwam zijn funest, er moet wat veranderen anders glijden de Antillen af in lethargie en armoede. Er moet een nieuwe mentaliteit worden gecreëerd, maar mijn god, wat is dat moeilijk. Het is ook zo lekker makkelijk om geen rekening te houden met tijd en maar eens aan te wippen als je zin hebt. Maar je kunt geen welvaart en beschaving krijgen zonder stress, dat is de prijs.” Schrils studeerde in de jaren zeventig geschiedenis in Groningen en kwam tien jaar geleden definitief naar Nederland. “De overgang was voor mij niet moeilijk in de hippietijd. De subculturen vloeiden moeiteloos in elkaar over. Bovendien ben ik blank, zo lang ik mijn mond houd, weet niemand waar ik vandaan kom.” Schrils protestantse vader kwam van de Antillen, zijn katholieke moeder uit Venezuela. Vanaf zijn veertiende woonde hij bij vrienden en kennissen en op het strand. “Mijn vader hield strak aan de tijd vast, mijn moeder niet. Het verschil tussen protestanten en katholieken zie je perfect weerspiegeld in Noord- en Zuid-Amerika. Door mijn afkomst sta ik tussen beide culturen in. Ik werk keihard, zestig, zeventig uur in de week, maar als ik thuiskom ben ik meteen totaal relaxed. Wij Antillianen krijgen geen hartaanval. Mijn vrouw wordt soms heel boos als ik uren op de bank ‘niks zit te doen’. Maar die tijd heb ik nodig, gewoon een beetje zitten om mijn leven op orde te zetten.”  De tijd als autonoom verschijnsel is nauw verbonden met een welvarende, geïndividualiseerde samenleving met veel concurrentie. In zo’n wereld levert plannen iets op, in ontwikkelingslanden nauwelijks. De techniek geeft ons de mogelijkheid om de tijd steeds verder los te maken van zijn context, we dragen hem zelfs triomfantelijk mee om onze pols. Tijd is iets waar je macht over hebt, dat je indeelt naar eigen believen. In een groot deel van de Derde Wereld hebben mensen veel minder grip op hun tijd. De dienstregeling van een bus wordt bepaald door het aantal passagiers, de bus vertrekt pas als hij vol is. Reizigers weten dat er niets anders op zit dan te wachten. Omdat iedereen op de hoogte is van deze beperkingen, wordt er ook geen aanstoot aan genomen als iemand veel te laat komt. Het is verleidelijk om deze relaxte omgang met tijd te romantiseren, maar in werkelijkheid is het vooral een kwestie van overmacht. Toen een Nederlandse busmaatschappij afgelopen herfst in Vietnam volgens een dienstregeling ging rijden, verzevenvoudigde het aantal passagiers in een half jaar. Tien oma’s “Voor de tijdsbeleving maakt het een fundamenteel verschil of je denkt dat jij de wereld bepaalt of de wereld jou”, zegt consultant Joris de Bie van het Koninklijk Instituut voor de Tropen. Zijn trainingen voor multinationals worden bezocht door werknemers uit vele landen. “Pas als je denkt dat je de wereld kunt bepalen, wordt tijd essentieel: je moet gaan plannen en controleren. Als iemand zich niet aan een afspraak houdt, heb je het gevoel dat er tijd van je wordt gestolen. Amerikanen zijn daarin nog veel extremer dan Europeanen, voor hen zijn wij Afrikanen. Een half uur te laat komen omdat je in de file zat, is daar niet acceptabel, dan had je het maar beter moeten plannen. In de Arabische wereld is de omgeving sterk bepalend. Daar kan iemand wegblijven van zijn werk omdat een oudere broer hem heeft opgedragen om voor zijn oma te zorgen. Voor zo’n man vertegenwoordigt de oudere broer een grotere macht dan de werkgever.” De trainingen van De Bie hebben als belangrijkste doel mensen te laten inzien dat ze niet hetzelfde zijn: “We laten ze elkaar duidelijk maken hoe hun cultuur werkt, bijvoorbeeld aan de hand van de vraag hoe lang iemand hen mag laten wachten voor ze excuses verlangen. De meeste Nederlanders accepteren tussen vijf en tien minuten, sommige Nigerianen wachten vierentwintig uur zonder vragen. Als iemand te laat komt zal hij wel een goede reden hebben. Let wel, het gaat hier om mensen die voor hun wérk altijd op tijd komen.” Zonder inzicht in de culturele verschillen is samenwerking volgens De Bie niet mogelijk: “Stel een Nigeriaan vraagt een vrije dag omdat hij zijn oma moet begraven, terwijl hij dat al tien keer eerder heeft gedaan. Hij bedoelt dan meestal dat er iets ernstigs is waarover hij niet kan vertellen, dat hij er niets aan kan veranderen en dat het van hetzelfde gewicht is als de dood van zijn oma. Als je dat begrijpt ben je al een heel stuk verder. Dat wil niet zeggen dat je het klakkeloos moet accepteren, op dat moment kun je juist grenzen stellen. Niet door je op regels te beroepen – dat is te abstract – maar door al bij aanvang van het contract vast te leggen dat de directe baas van de man beslist.” De situatie bepaalt welke cultuur zich moet aanpassen, eenzijdig opleggen van een andere tijdsordening is niet mogelijk: “Dat is alsof je een bloem probeert over te planten door haar simpelweg af te snijden: dat lukt niet. Onze lijn is dat je steeds moet kijken naar de cultuur en de belangen die daarin spelen. De idee dat ‘zij’ achterlopen is onzinnig. Het is veel pragmatischer om met respect te zoeken naar werkbare aanpassingen.” Bij het begrip tijdsbeleving wordt vaak alleen gedacht aan het nakomen van afspraken. Als iemand stipt op tijd komt, heeft hij de westerse tijdsbeleving overgenomen. Maar stiptheid is slechts één dimensie van tijdsbeleving. Oud-ambassadeur R. van den Berg, sinoloog en Nederlands diplomaat in verschillende Aziatische landen, zegt: “Japan is in de vorige eeuw al begonnen met de modernisering en heeft ons met stiptheid al lang ingehaald. Zoals met meer dingen slaan de Japanners ons om de oren met onze eigen hang naar efficiëntie. Ook in China en Korea is stiptheid erg belangrijk, maar dat wil niet zeggen dat ze onze tijdsbeleving delen. Indonesiërs zijn wat losser, zij kennen het Djam Karet, het rubberen uur. De tijd is er wat elastischer, de speelruimte die binnen de grenzen van de hoffelijkheid blijft, is een uur.” In China heeft het confucianisme sterk bijgedragen aan een vrij strikte tijdsbeleving: “Tijd wordt gezien als een instrument om beschaving te brengen, een ordenend principe dat mensen dwingt om zich te beheersen. Maar Chinezen zijn beter in staat dan wij om tijd voor zich te laten werken. Net zoals gezondheid en eten is tijd een element waarmee je moet woekeren. Chinezen zijn nooit gehaast, geduld is voor hen een deugd. Het maakt geen indruk om te benadrukken hoe overvol je agenda is, dat is net zo vreemd als in het Westen steeds verkondigen dat je op zwart zaad zit. Die rust zit ook in de cultuur van het land: het verleden is enorm uitgestrekt en die duizenden jaren worden geprojecteerd in de toekomst. In Europa verplaatste de cultuur zich veel sterker: landen kwamen op en gingen weer onder. En ook de Chinese natuur heeft bijgedragen aan de rustige manier van plannen: de seizoenen geven er veel houvast, op de kalender staat aangetekend wanneer het niet meer vriest en wanneer de regens beginnen.” Aanpassing aan een andere tijdsordening vindt Van den Berg niet moeilijk: “Tijd is slechts een praktische middel om afspraken te maken, het betreft geen principe. Je moet in het begin gewoon goed kijken. Het enige waar ik echt aan moest wennen was dat mensen soms te vroeg komen. De reis is dan sneller gegaan dan verwacht en ze bellen gewoon aan. Je moet even leren ze thee en wat lectuur te geven, dan wachten ze rustig tot je klaar bent.” Tweede helft In traditionele culturen wordt de tijd bepaald door de natuur: het ritme van dag en nacht, van de maanstonden en de seizoenen. In deze cyclische opvatting komt alles terug, er is geen echte toekomst. Verleden en toekomst vloeien in elkaar over: zo is het gebeurd en zo zal het gebeuren. De cirkels van geboorte en dood rijgen zich aaneen in een eindeloze reeks. Vooruitgang is niet te bereiken en de slang blijft in zijn eigen staart bijten om de cirkel gesloten te houden. Het verleden is een voorafschaduwing van de toekomst en is daarvan niet scherp te scheiden. Voornemens om iets te ondernemen worden besproken alsof het doel al bereikt is. De tijd wordt niet opgevat als een lijn, maar als ruimte. Zo zien Algerijnse plattelanders tijd als een serie eilandjes van verschillende duur in het grote water van het tijdloze. Zonder bezigheden is er geen tijd en geen tijdsbeleving. In zulke traditionele culturen lopen activiteiten veel meer door elkaar. Besprekingen vinden plaats waar iedereen bij is, wachtenden in de winkel bemoeien zich met de leverancier die vers brood komt leveren. In onze ogen een inefficiënte manier van werken, maar deze werkwijze benadrukt wel steeds de verbondenheid van de gemeenschap en de context waarin activiteiten plaatsvinden. De tijd is verre van autonoom: alles is met alles verbonden. Deze tijdsopvatting laat geen grote structuren toe omdat delegeren moeilijk is. En bureaucratieën dijen makkelijk uit en dwingen mensen tot eindeloos wachten als ze niet over de juiste connecties beschikken. Naast deze culturen met een cyclische tijd zijn er traditionele samenlevingen met een procedurele opvatting over tijd, zoals bijvoorbeeld de Amerikaanse indianen. Dingen worden pas gedaan als de tijd rijp is, als alle omstandigheden kloppen. Dat moment is niet te plannen of af te dwingen. De procedure bekorten om tijd te winnen is voor deze culturen net zo onzinnig als het bij ons zou zijn om de tweede helft van een voetbalwedstrijd achterwege te laten om de planning te halen. De westerse cultuur is niet zuiver lineair: ze bevat veel sporen van andere tijdsopvattingen. Het politieke bedrijf vereist bijvoorbeeld dat alle procedurele stappen worden gezet. Soms kosten die stappen te veel tijd en gaat het moment van ingrijpen voorbij, zoals bij de vorming van stadsprovincies. Ook het persoonlijk leven is doordrenkt van cyclische en procedurele tijd. Zo is het niet acceptabel om met de agenda in de hand te plannen wanneer we vrijen. Het feit dat het weekend de beste tijd is voor de liefde omdat werk en stress dan het minst een rol spelen, beschouwen we liever als een toevallige omstandigheid. Afspraken met vrienden plannen wij weer wel met de agenda in de hand. In zuidelijke Europese landen wordt dat als een belediging ervaren. Ook binnen onze samenleving lopen de tijdsopvattingen van groepen uiteen. In het zuiden van Nederland is het acceptabel om een kwartier te laat te komen, een tijdsoverschrijding die boven de rivieren tot gefronste wenkbrauwen leidt. Nacht van het lot Het verschil tussen culturen mag niet worden overdreven, vindt Jak den Exter van het Regionaal Bureau Interculturele Vraagstukken Peregrinus, al is het alleen al omdat culturen voortdurend veranderen. Veel meer dan van een principieel verschil is er sprake van een tegenstelling tussen stad en platteland. “De verschillen binnen Turkije zijn groter dan tussen Ankara en Nederland. Voor gastarbeiders die van het platteland kwamen was de overgang naar het Westen groot. Zij namen hun traditionele normen en waarden mee, bijvoorbeeld dat de komst van gasten een gelegitimeerde reden is om te laat te komen of zelfs helemaal niet op te dagen. In zo’n situatie achten sommigen afmelden zelfs niet nodig, het simpele feit dàt iemand niet komt, betekent dat er een geldige reden geweest moet zijn. Bij ons geldt dat alleen als een gast minstens 35 jaar uit het oog is geweest. Dat afspraken niet werden nagekomen kwam ook doordat mensen absoluut niet gewend waren aan agenda’s.” De huidige tijd beschouwt Den Exter als een overgangstijd: “Je ziet dat de verschillen slijten. Het is geen kwestie van volksaard.” Hij vindt het belangrijk dat Nederlanders inzicht hebben in de manier waarop allochtonen omgaan met tijd, maar vervolgens gaat het er om praktische oplossingen te vinden en dat vereist aanpassing van de nieuwkomers: “In een complexe samenleving zijn afspraken onontbeerlijk.” Op dit punt ziet hij dan ook niets in de campagne ‘Leuk dat we in Nederland niet allemaal hetzelfde zijn’ van de Stichting Ideële Reclame uit 1983. Een van de posters toonde een Turks meisje met de tekst: “Sevda komt ijskoud een half uur te laat. En is toch heel precies.” De campagne werd overigens geen succes: ze bleek alleen maar vooroordeelbevestigend en nog nooit kreeg de stichting zo veel negatieve reacties. Afspraken niet nakomen op zich heeft niets te maken met luiheid: gastarbeiders van het Marokkaanse platteland pasten zich in Nederland meteen aan een zestigurige werkweek aan. Nederlandse winkeliers klagen over de “oneerlijke concurrentie” van allochtone winkels die veel langer openblijven. De verwevenheid tussen werk en privé is bij hen nog groter en de winkel is tevens een ontmoetingsplaats. Precies zoals het dertig jaar geleden bij de Nederlandse middenstanders toeging. “Moderne samenlevingen over de hele wereld gaan in grote lijnen hetzelfde om met tijd. Alleen mensen uit dorpen kunnen het zich permitteren om alle afspraken te laten schieten voor gasten.” Met de islam heeft dat alles niets te maken volgens Ghassan Ascha, docent islam en vergelijkende godsdienstwetenschap aan de Universiteit van Utrecht: “Deze traditionele opvattingen verdwijnen vanzelf.” Toen hij in 1972 vanuit Syrië naar Parijs kwam om te studeren had hij nauwelijks een tijdschok: “Ik kom uit Damascus, een miljoenenstad waar afspraken hetzelfde werken als hier. Daar klagen ze ook over het gedrag van plattelanders.” De tijdsopvatting binnen de islam is volgens Ascha niet eenduidig: “Orthodoxe islamieten hebben een lineair tijdsbeeld: in zes dagen heeft Allah de wereld geschapen en de tijd loopt door naar het Laatste Oordeel. Het volksgeloof heeft daarentegen een meer cyclische opvatting, daarin domineert het beeld dat de schepping elk jaar wordt hernieuwd. De zevenentwintigste nacht van de Ramadan staat daarbij centraal: in deze nacht van het lot zou worden bepaald wie geboren wordt, wie sterft en wie op bedevaart gaat.” De lineaire opvatting heeft de islam gemeen met het jodendom en het christendom. Tussen schepping en Laatste Oordeel beweegt de wereld langs een rechte lijn. Of die lijn omhoog gaat of neerwaarts, daarover is verschil van mening mogelijk. Veel gelovigen verlangen naar het einde der tijden en de hemel, voor hen loopt de lijn omhoog. Maar diepgelovige islamieten beschouwen elk jaar dat hen verder verwijdert van de profeet Mohammed als een achteruitgang. Ook protestanten verlangen terug naar de oertijd van het geloof, naar de zuivere christelijke gemeenschap zonder paus en andere afvalligheid. Islamieten maken bij een afspraak vaak het voorbehoud ‘Inshallah’ (als Allah het wil). Dat klinkt ons als een voorbehoud in de oren, maar vroeger was in Nederland de uitdrukking ‘Deo Volente’ (als God het wil) – vaak zelfs afgekort tot D.V. – net zo gebruikelijk. Gerard Reve ondertekent zijn brieven nog altijd met deze deemoedige toevoeging. Videoclip “Elke religie streeft ernaar om de lineariteit van de tijd op te heffen omdat de oneindigheid voor mensen niet zinvol in het leven is in te bedden”, stelt Fons Elders, hoogleraar theorie van de levensbeschouwing aan de Universiteit voor Humanistiek. “De tijd kan ten einde lopen in een zeer concreet paradijs vol vleselijk genot zoals bij de islamieten of in de bron van veelvuldigheid van de Hindoes waarin de wereld elke 4320 miljoen jaar terugkeert en opnieuw ontstaat. Maar het kan ook in meer abstracte vorm van voortleving in het nageslacht, zoals bij de joden. Het boeddhisme stelt dat alles verandert en dat geen enkele vorm blijft, of het nu een vuurvliegje is of een rotsformatie. Alles beweegt in een keten van oorzaak en gevolg. De staat van verlichting verschaft een fundamenteel inzicht in deze eindeloze keten en overstijgt daarmee de verandering zonder haar op te heffen. Het boeddhisme heeft daardoor veel minder hocus pocus nodig dan andere religies, je hoeft niets te geloven.” De moderne humanistische traditie hecht zeer sterk aan de technologische opvatting van de tijd als oneindige lijn. Elders heeft daar moeite mee: “De rechte lijn is bij uitstek een menselijke constructie. Maar het is slechts één van de mogelijkheden, andere opvattingen bevinden zich als lagen in ons bewustzijn, zoals de klok van leven en dood en van de dagelijkse ritmes. Maar bijvoorbeeld ook het mystieke inzicht van Augustinus dat de tijd alleen maar een vorm van menselijk bewustzijn is. Volgens hem zijn herinneringen slechts beelden die we op een tijdslijn plaatsen. Maar dat bééld is hier en nu. Als dat beeld wordt uitgeschakeld, bijvoorbeeld door een coma, verdwijnt ook het verleden.” Met het filosofisch-spirituele humanisme probeert Elders “tastenderwijs” de lineaire tijdsopvatting te nuanceren en te verrijken. Ook De Bie van het Tropeninstituut vindt het een denkfout om het model van de tijd als rechte lijn als alomvattend te beschouwen: “De punctualiteit zal wereldwijd toenemen, dat is onvermijdelijk met de toenemende vervlechting van de economische activiteiten, maar dat is slechts één aspect. Het tijdsbewustzijn wordt ook door andere zaken bepaald. Ligt de nadruk op de taak of juist op relaties? Staat het individu centraal of het collectief? In een cultuur waarin het collectief en de relaties dominant zijn, ligt de tijdshorizon veel verder weg. Kijk naar de Japanners: ze zijn zeer punctueel, maar tijd is voor hen geen autonoom gegeven. Het collectief geeft betekenis aan de tijd en bepaalt de spoed. Het verschijnsel dat Japanners zich dood kunnen werken heeft daarmee te maken. De westerse tijdsbeleving is noodgedwongen al aan het verschuiven: lange termijn-planningen blijken te vaak niet te kloppen. Daarom worden we flexibeler en beschouwen planningen steeds meer als een richtsnoer waarvan we kunnen afwijken. En dat vergroot weer het belang van relaties.” Ook de postmoderne cultuur heeft invloed op de tijdsbeleving. Bij moderne videoclips maakt de richting waarin de film wordt afgedraaid steeds minder uit, vooruit en achteruit lopen in elkaar over. De keten van oorzaak en gevolg wordt vervangen door een gelijktijdig naast elkaar bestaan van verschillende vormen. Gebeurtenissen raken los van hun geschiedenis en context en de nadruk komt steeds meer op het heden te liggen. De lijn van de tijd wordt vervangen door een wolk van gelijktijdige gebeurtenissen, een oneindig nu. Onze onwrikbaar ogende westerse tijdsordening begint te kraken.